Endokrin sistem, iç salgı bezlerinden salgılanan hormonlar aracılığı ile organizmada metabolizmanın düzenlenmesi, sıvı ve elektrolit dengesinin korunması, büyüme, gelişme ve üremenin düzenlenmesi ile görevlidir. Endokrin sistem, sinir sistemi ile birlikte bedenin iç dengesini korumaya yönelik çeşitli mekanizmaları etkinleştirerek, kontrol eder.

Endokrin hücrede sentezlendikten sonra hücrelerarası sıvıya ve kana geçip salındığı yerden ilgili hedef hücreye giderek programlanmış işlevleri başlatan, devam etmesini sağlayan ya da baskılayan, kimyasal haberci moleküllere hormon denir.

Hormonlar bedende metabolizmanın düzenlenmesi, hücrelerin yenilenmesi, büyüme ve gelişme, üreme, bağışıklık gibi işlevlerin, elektrolit ve su dengesinin düzenlenmesi, davranışların kontrolünde önemli role sahiptir.

• Sinerjik (aynı yönde) etkileşim
• Permisif (izin verici) etkileşim
• Antagonist (zıt) etkileşim

Sinerjik (aynı yönde) etkileşim: İki farklı hormonun hücrede aynı etkiyi oluşturmak üzere beraber hareket etmeleridir. Herbir hormon tek başına aynı yanıtı oluşturabilir. İki hormon hücreye beraberce etki ettiklerinde daha büyük bir yanıt oluşturabilirler. Örn: Norepinefrin ve Epinefrin

Kimyasal yapılarına göre:
• Protein, peptid hormonlar, peptid ya da polipeptid zincirler halindedir.
Yapılarında çeşitli sayıda aminoasit kalıntısı bulunur.
• Glikoprotein hormonlar, karbonhidrat grupları ile konjuge olmuş protein
yapısındadır. Bu gruptaki hormonlara, ön hipofizden salınan folikül stimüle edici hormon (FSH), lüteinleştirici hormon (LH), tiroid stimüle edici
hormon(TSH) örnek verilebilir.
• Amin hormonlar, belli bir amino asitten köken alan hormonlardır. Örneğin;
tiroid hormonları (T3, T4) tirozin amino asitten, serotonin ve melatonin
hormonları triptofandan, katekolaminler ise tirozin amino asitin enzimatik olarak dihidroksifenilalanine dönüştürülmesi ile oluşturulur.
• Steroid hormonlar, kolesterolden sentezlenen hormonlardır. Protein yapı-
daki hormonlara göre daha uzun ömürlüdürler. Örneğin, gonadlardan sentezlenen östrojen, progesteron, testosteron, adrenal bez korteks hormonları
• Yağ asidi türevleri, araşidonik asitten köken alan prostaglandin, prostasiklin, tromboksan gibi hormonlar

Polaritelerine göre:
• Lipofilik hormonlar, kan dolaşımında taşıyıcı proteinlere bağlı olarak taşı-
narak hedef dokuya ulaştıklarında yağda eriyebilme özelliklerinden dolayı
hücre zarını kolayca geçebilirler. Steroid hormonlar ile tiroid hormonları
(T3, T4) bu gruptadır. Steroid hormonların reseptörleri sitozolde, T3 ve T4
hormonlarının reseptörleri ise hücre çekirdeğinde bulunur.
• Hidrofilik hormonlar, steroid hormonlar ile tiroid hormonları dışında kalan peptid, protein, amin grubu hormonlar hidrofiliktir. Yani suda eriyebilme özelliği taşırlar. Bu hormonlar yağda eriyemedikleri için hücre zarını
geçemezler ve hücre zarında bulunan hormonun kendisine özgün reseptörüne bağlanırlar. Hücrede hormona bağlı yanıt ancak ikincil haberciler
aracılığı ile gerçekleştirilir. Siklik adenozin monofosfat (cAMP), kalsiyum,
inozitol trifosfat (IP3), diasilgliserol (DAG), tirozin kinaz ikinci haberci
olarak görev yapan moleküllerdir.

Hipotalamus talamus, retiküler formasyon, limbik sistem ve optik sinirden aldığı
bilgileri değerlendirerek homeostasisin korunmasını sağlar. Bedende başlıca ısı
düzenlemesi, açlık, tokluk duyumunun oluşmasına bağlı besin alımınının kontrolü, enerji ve su dengesi, cinsel davranışlar gibi birçok fizyolojik işlevin düzenlendiği merkezdir.

Limbik sistem: Merkezi sinir sisteminde amigdala, koku alma soğanı, hipokampusdan oluşur.

Hipotalamustaki nöroendokrin hücrelerde yapılan kortikotropin salgılatı-
cı hormon (CRH), gonadotropin salgılatıcı hormon (GnRH), büyüme hormonu salgılatıcı hormon (GHRH), büyüme hormonu salınımını kısıtlayıcı hormon
(GHRIH, somatostatin), tirotropin salgılatıcı hormon (TRH), prolaktin salgılatıcı
hormon (PRH) ve prolaktin salınımını kısıtlayıcı hormon (PIH) ön hipofize etki
eder. Yine hipotalamusta yapılan melanosit uyarıcı hormonu salgılatıcı hormon
(MSH-RH) ve melanosit uyarıcı hormonun salınımını kısıtlayıcı hormon (MSHRIH) ise ara hipofizde hormon yapımını denetler.

Hipofiz, ‘sella tursika’ denilen kemik doku içinde yer alan endokrin bir bezdir. Üç
bölümden oluşan bu bezin hipotalamus ile olan ilişkisi şekil.6.2’de gösterilmiştir.
• Ön lob (adenohipofiz)
• Ara lob (pars intermedia)
• Arka lob (nörohipofiz)

İmmunohistokimyasal boyamalar ön hipofizde farklı histolojik özelliklere sahip
hücreler bulunduğunu göstermiştir (Tablo 6.1). Bu hücreler ve salgıladıkları hormonlar aşağıda verilmiştir.
• Somatotrop hücreler- Büyüme hormonu (GH)
• Tirotrop hücreler - Tiroid uyarıcı hormon (TSH)
• Kortikotrop hücreler - Adrenokortikotrop hormon (ACTH)
• Gonadotrop hücreler - Folikül uyarıcı hormon (FSH) ve Luteinleştirici
hormon (LH)
• Laktotrop (mammotrop) hücreler - Prolaktin (PRL)

Antidiüretik hormon salgılandığında böbreklerden suyun kana geri emilimi sağ-
lanarak, idrarla su atılımı azaltılır. Böylece, suyun bedende kalması sağlanır, kan
hacmi korunmuş olur ve kan basıncının düşmesi engellenir. ADH, yeterince salınmayacak olursa “Diabetes insipidus” (yalancı diyabet) hastalığı ortaya çıkar.
Dehidrasyona neden olan diyare, aşırı kan kayıpları, büyük yanıklar ve hipovolemik şok gibi kan sıvı miktarının azaldığı durumlarda ADH salgısı artar.

Tiroid bezi soluk borusunun iki yanına doğru uzanmış iki lobdan oluşan bir endokrin dokudur. Tiroid bezi kübik epitel hücrelerinin sıralanması ile oluşan foliküllerden oluşmuştur. Folikül hücreleri triiyodotironin (T3), tiroksin (T4) hormonlarını yapar ve salar. Tiroksin ve triiyodotironin, hedef hücrede genel olarak protein sentezini ve hücrelerde O₂ kullanımını artırır. Bedende metabolizma hızı yükselir. Çevre ısısı düştüğünde mevsimsel olarak tiroid hormonları salınımı artar. Tiroid hormon salınımı ile besin alımı ve ısı yapımı artar. Hem kemiklerin hem de kasların büyüme ve gelişimi hızlanır. Kalp atım sayısı artar, kalbin vurumu güçlenir.

Hipotiroidi: Tiroid hormonlarının az salınmasıdır. Yeterince iyod alınamadığında gerçek hormon sentezi gerçekleştirilemediği için tiroid bezinin büyümesi ile kendini gösteren ‘Guatr’ şekillenir. Hipotiroidi olan hayvanlarda bazal metabolizma hızı düşer, soğuğa dayanıksızlık, sinirsel uyarılabilirliğin azalması, uyuşukluk ve kilo artışı görülür. Dişilerde döl tutma, erkeklerde dölleme kabiliyeti
azalır. Süt verimi azalır. Deri, kıl, tüy ve yapağı kalitesi bozulur.
Miksödem: Derialtı dokuda mükoproteinler ve sıvı birikiminin görüldüğü hipotiroidi durumudur.
Kretinizim: Tiroid hormonu yetersizliği ile ortaya çıkan büyüme gelişme geriliği, cücelik.
Hipertiroidi: Tiroid hormonun fazla salınmasıdır. TSH hormonunun tiroidi fazlaca uyarması metabolik hız ve sinirsel uyarılabilirliğin artışına kalpte atım sayısının artmasına neden olur. İştah artmıştır ancak kilo kaybı görülür. Hayvan sıcağa duyarlıdır. Bez büyümüştür. Guatr şekillenir. Guatr, tiroid bezinin büyümesidir. Hem hipertiroidi hem de hipotiroidi durumunda bez büyüyebilir.

Bedendeki kalsiyum (Ca++) dengesi başlıca parathormon, kalsitonin ve D hormon salınımı ile düzenlenir.

Korteks, kolesterolden sentezlenen steroid hormonları sentezler ve salar. Üç tabakadan oluşur. Dıştan içe doğru tabakalar ve saldıkları hormonlar:
• Zona glomeruloza tabakası, mineralokortikoid grubu hormonları yapar.
En önemlisi aldosterondur. Aldosteron, böbreklerden sodyum geri emilimini sağlar ve bedendeki sıvı dengesi korunmuş olur.
• Zona fasikülata tabakası, glukokortikoidler (kortizon, kortizol) adı verilen
hormonları sentezler. Ön hipofizden salınan ACTH’nun hedef dokusudur.
Kortizol salınması karbonhidrat metabolizmasına etki eder. Kan glikoz dü-
zeyini artırır.
• Zona retikularis tabakası, cinsiyet hormonlarından testosteron ve östrojeni
salar.

Pankreas, ekzokrin ve endokrin özellikte bir bezdir. Bezdeki Langerhans adacıkları,
hormon sentezleyebilen ve salgılayan hücrelerden oluşmuştur. Farklı immunohistokimyasal özelliklere ve işlevlere sahip bu hücreler ve salgıladıkları hormonlar şöyledir:
• Alfa Hücreleri (Glukagon)
• Beta Hücreleri (İnsülin)
• Delta Hücreleri (Somatostatin)
• F Hücreleri (Pankreatik Polipeptid)

Dişi üreme sisteminin bölümleri ve başlıca işlevleri şöyledir.
Ovaryum (yumurtalık): Dişi eşey hücresinin geliştiği yer olan dişi gonadlar iki adettir. Dişi yavru, doğduğunda 50,000 - 150,000 eşey hücresi olmaya aday oosite sahiptir. Hayvan büyüdükçe puberteye kadar sayıları giderek azalır. Ovaryum aynı zamanda endokrin bir dokudur. Steroid hormonlardan östrojen, progesteron az miktarda testosteron salar. 

Ovidukt (yumurta kanalı, fallop tüpü): Kıvrımlı bir borucuk şeklindedir. İç boşluğu salgı ve kirpiksi hücrelerle kaplıdır. Yumurta hücresi bu kanal içinde seyahat ederken, spermatozoonla karşılaştığında döllenebilir.
Uterus (dölyatağı, rahim): Döllenmiş zigotun gelip yerleştiği yerdir. Plasenta oluşana kadar zigot uterus tarafından beslenir.
Serviks uteri: Uterus ile vajina arasında kalan bölümdür. Spermatozoonlar serviksi geçerek ovidukta ulaşır. Serviksteki bezlerden müköz yapıda bir salgı salgılanır.
Vajina: İnek ve koyunda semenin döküldüğü yerdir. Duvarı oluşturan epitel örtüsü, birçok memelide kızgınlık döngüsü evrelerine göre değişiklikler gösterir.
Vulva: Genital kanalın en dışta kalan bölümüdür.

Hipotalamusta yapılan GnRH, önhipofizden FSH ve LH hormonu salınımına neden olur. Luteinleştirici hormon, seminifer tubüllerde bulunan Leydig hücrelerinden testosteron hormonu yapımını uyarır. FSH’nun, hedef dokusu testisteki seminifer tubullerde bulunan sertoli hücreleridir. FSH, bu hücrelerde bağlayıcı protein yapımını arttırarak testosteron bağlanmasını arttırır. Bu hormonların sinerjik olarak çalışması ile spermatogenezin düzenli olarak devam etmesi sağlanır. Spermatogenezin sonunda üretilen spermatozoon haploid yapıdadır ancak hareketsizdir. Kanda testosteron düzeyi artığında hipotalamustan GnRH salgılanması, ön hipofizden ise LH salınımı azaltılır (olumsuz geribildirim).