Planlanan bir istatistiksel araştırma için tanımlanan sonlu ana kütlenin bütün birimleri üzerinden araştırmaya konu olan değişkenler itibariyle veri derleniyorsa yapılan işleme tam sayım denir. Tam sayım sonucu elde edilen veri kümesinin çözümlenmesiyle elde edilen bilgiler (parametre değerleri) veri derleme ve çözümleme hatası işlenmemiş ise kesin ve doğru bilgilerdir.

Tanımlanan ana kütleden onu ilgilenilen değişkenler bakımından temsil eden sınırlı sayıda birimin belirli yöntemler kullanılarak seçilmesi ile ana kütle için tahmine dahalı bilgi edinme işlemine örnekleme, seçilen birimlerin oluşturduğu topluluğa örneklem denir.

Örnekleme yapmayı gerekli kılan nedenler:

• Ana kütlenin sonsuz olması durumu
• Ana kütlenin sonlu olması durumu

Örneklem için birim seçme yöntemleri:

• Keyfi Seçim
• Tesadüfi Seçim
• Kura Seçimi
• Sistematik Seçim

Örneklem oluşturulurken tanımlanan tanımlanan ana kütleyi oluşturan birimler arasında fark gözetilir, yani bütün birimlere bilinen bir olasılıkla seçilme şansı verilmez ise bu türden birim seçimine keyfi seçim adı verilir. Bu seçim yönteminde araştırmacı, hangi birimlerin örnekeleme seçileceğini bilerek ve isteyerek belirler.

• Tanımlanan anakütle ile ilgili oluşturulacak güncel çerçevedeki bütün birimlere birden N e kadar numara verilir. Bu numaralar fişlere yazılır ve bir torbaya veya bir kaba atılır.
• Fişler iyice karıştırıldıktan sonra n tane fişin çekilmesi işlemine başlanır. Çekilen fiş her çekilişten sonra torbaya iade edilir veya edilmez. Çekilen fiş torbaya iade ediliyorsa birim seçimine iadeli seçim, iade edilmiyorsa iadesiz seçim adı verilir.
• Seçilen n sayıdaki birim örneklemi oluşturur.

• Örneklemden elde edilen verilerden hesaplanan istatistikler ana kütle parametreleri hakkında genelleme yapmak üzere kullanılabilir.
• Örneklem hatasının büyüklüğü hakkında bilgi elde edilebilir.
• Keyfi seçimde söz konusu olabilecek yanlılık (sistematik hata) giderilmiş olur.

• Ana kütlenin Tanımlanması
• Çerçevenin Belirlenmesi
• Örnekleme Yönteminin Seçilmesi
• Örneklem Hacminin Belirlenmesi
• Örneklemin Uygulanması

Bir araştırma sürecinde araştırmacının ilk yapacağı işlerden biri olan örnekleme süreci ana kütlenin tanımlanmasıyla başlar. Ana kütle, araştırmacı tarafından belirlenen bir tanıma uyan ve hakkında bilgilerin üretileceği, çıkarımların yapılacağı birimlerden oluşan topluluktur. Ana kütlenin ayrıntılı bir biçimde tanımlanmasıyla, hangi birimlerin araştırma kapsamına alınacağı, hangilerinin alınmayacağı belirlenmiş olur. Bu, başka bir ifadeyle örneklemde yer alabilecek ve yer alamayacak birimlerin belirlenmesi anlamına gelir.
Ana kütlenin tanımlanması genel olarak örnekleme birimi, gözlem birimi, yer ve zaman kavramlarıyla yapılmaktadır. Araştırmanın konusunu tanımlayan değişkenlerle ilgili verilerin derlendiği birimlere gözlem birimi adı verilir. Örnekleme birimi ise örnekleme seçilecek birimlerdir.

Çerçeve sonlu bir ana kütlenin bütün birimlerinin kayıtlı olduğu bir listedir. Nüfus kayıtları, seçmen kütükleri, hasta kayıt listeleri, hastane personel listeleri, telefon rehberi, öğrenci kayıt listeleri, su, elektrik abonelik listeleri vb. çerçeve olarak kullanılabilecek araçlardır. Örneklemeye başlamadan önce öncelikle amaca uygun bir çerçevenin var olup olmadığı, yoksa sağlanıp sağalanamayacağı araştırılmalıdır. Araştırmaya uygun bir çerçevenin var olması durumunda bu çerçevenin güncel olup olmadığının araştırılması da önemli bir konudur. Çerçeve olmadan ne tam sayım ne de örneklemenin yapılabileceği unutulmamalıdır.

Örneklemeye girecek birimlerin belirlenmesine imkân veren yöntemlere örnekleme yöntemleri denir. Bu yöntemler örneklem için birim seçiminde uygulanan usulün keyfi ya da teadüfi oluşuna göre iki sınıfa ayrılır. Birinci durumda olasılıklı olmayan örnekleme, ikinci durumdaysa olasılıklı örnekleme söz konusu olur. Örnekleme yönteminin seçimiyle ilgili en önemli karar bir örnekleme planında ne tür bir örnekleme yöntemi uygulanacağıdır. Bu konu örnekleme yöntemleri başlığı altında ayrıntılı bir biçimde ele alınacaktır.

Örneklem hacmi, örnekleme girecek birimlerin sayısını gösterir ve “n” simgesiyle gösterilir. Bu sayının ne olacağına ilişkin kesin yanıt vermek mümkün değildir. Ancak, bu sorunun yanıtlanabilmesi için aşağıda açıklanan faktörlere ilişkin yapılacak nitel değerlendirmelere ve örnekleme dağılımı başlığı altında açıklanacak olan nicel yöntemlere başvurulur.

• Ana kütlenin homojenliği
• Araştırmada verilecek kararın önemi
• Araştırmanın yapısı

Ana kütlenin homojenliği: Ele alınan ana kütlenin ilgilenilen değişken bakımından homojen ya da heterojen olması örneklem hacminin belirlenmesine etki eder. Birimlerin özellikler bakımından farklılığı arttıkça ana kütleyi temsil edebilecek bir örneklem oluşturabilmek için örneklem hacminin de giderek büyümesi gerekir.

Örnekleme sürecinin bu son aşamasında örnekleme girecek birimler keyfi veya tesadüfi seçim uygulamalarıyla seçilirler. Gerekli veriler seçilen birimlerden gözlem veya ölçüm yoluyla derlenir. Bu aşamada yapılacak işlemleri; uygun özellikte büro ve çalışma ortamı ile nitelikli işgörenlerin temini gibi sayabiliriz. Önceki aşamalarda yapılan yanlış uygulamalar ve dikkatsizlikler bu aşamada büyük sorunların yaşanmasına neden olur.

• Kolayda örnekleme
• Yargısal örnekleme
• Kota örneklemesi
• Kartopu örneklemesi

• Basit tesadüfi örnekleme
• Tabakalı örnekleme
• Sistematik örnekleme
• Tek ve çok aşamalı örnekleme

Burada amaç, araştırma konusu ile ilgili ve kolayca ulaşılabilir olan birimlerden bir örneklemin oluşturulmasıdır. Araştırma konusu ile ilgili olan ve doğru yerde, doğru zamanda bulunan birimler arasından keyfi olarak birimler seçiliyorsa yapılan örneklemeye kolayda örnekleme denir. Kolayda örnekleme gönüllülük esasına göre katılan birimlerden oluşur.

Bu örnekleme de bir tür kolayda örneklemedir. Yargısal örnekleme, örneklemin araştırmacının ya da örneklemecinin kişisel arzu, düşünce ve deneyimlerine göre seçilmiş olduğu örneklemedir. Bu yöntemin kolayda örneklemeden farkı örnekleme birim seçimi için araştırmacının uzman fikirleriyle belirlediği ölçütler kullanması ve bu ölçütlerin temsili bir örneklem oluşturacak ölçütler olduğuna inanıyor olmasıdır.

Kartopu örneklemesi, özellikle bir çerçevenin mevcut olmaması ya da oluşturulmasının imkansız olduğu durumlarda faydalı bir örneklemedir. Bu yöntemde örnekleme süreci tanımlanan ana kütlede yer alan bir bireyin genellikle tesadüfi olarak seçilmesiyle başlar. Belirlenen bu birey örnekleme giren birinci birimdir. Bu bireyden aynı ana kütle tanımında yer alan tanıdığı bir bireyin olup olmadığı öğrenilir. Varsa bu bireye ulaşılır. Böylece örneklemde yer alacak ikinci birime ulaşılmış olur. Benzer şekilde bu süreç, referanslarla keyfi olarak belirlenen hacimde örnekleme ulaşılıncaya kadar sürdürülür.