Evde sağlık ve evde bakım, modernleşmenin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bilimin ve teknolojinin gelişmesi ile birlikte ortalama yaşam ömrü artmış; bireyler daha fazla sağlık ve bakım hizmetlerine ihtiyaç duyar hale gelmişlerdir.

Ortaçağda Avrupa’da evde sağlık hizmeti uygulamaları, hastanın hastalığını diğer insanlara bulaştırmasını engellemek amacıyla yapılmıştır. Burada sunulan hizmetlerin tıbbi boyutu geri plandayken sosyal hizmetler (barınma, yemek vb.) ön plandadır.

Dini örgütler dışında evde hasta bakım hizmeti, gerçek anlamda 1859 yılına kadar yapılamamıştır. Bu tarihte gerçek anlamda hemşirelik hizmeti bir İngiliz antropolog olan Willam Rathbone tarafından oluşturulmuştur. Rathbone, evinde eşine bir hemşire tarafından verilen hizmetten etkilenerek fakir hastalar için gönüllü bir hemşire servis hizmeti oluşturmuştur.

Mary Robinson, Liverpool’da evde hemşirelik hizmeti veren ilk hemşiredir. Robinson, sadece hemşirelik hizmeti vermemiş aynı zamanda aile mensuplarına genel hijyen kuralları ve hasta bakımı hakkında eğitim de vermiştir.

1862 yılında Liverpool’da evlerde hasta bakımını gerçekleştirecek ziyaretçi hemşire yetiştiren ve 1,5 yıllık eğitim veren ilk okul açılmıştır.

İkinci Dünya Savaşı sırasında da, hastanelerdeki hemşire ve diğer sağlık çalışanlarının sayılarının azalması ile birlikte o zamana kadar hastanede tedavi gören hastalar evde tedavi edilmiş ve ev hemşireliği hizmetleri niteliksel ve niceliksel olarak artış göstermiştir.

Avrupa’daki evde bakım hizmetleri programları, bireylerin psiko-sosyal sorunları ve sosyal hizmetler boyutuna ABD’ye oranla daha fazla önem vermişlerdir. Danimarka’da başlatılan Avrupa’daki en geniş ev ziyareti programı, başarılı hizmet sunumu için örnek bir model olmuştur. Danimarka’daki ileri derecede gelişmiş evde bakım sisteminin temeli, 19. yüzyıl sonlarına dayanmaktadır. Daha sonra yapılan düzenlemeler ile Danimarka bu alanda örnek ülkelerden biri haline gelmiştir. Bu ülkede 1937 yılında başlatılan, dört coğrafi bölgede uygulanan 6 yıllık bir pilot çalışmanın sonuçlarının, ev ziyaretinin bebek ölüm hızını ve hastalanma oranını azalttığını göstermesi, evde bakımın ve ev ziyaretlerinin öneminin artmasında büyük rol oynamıştır.

Yaşlıların evde bakıma olan ilgilerinin artmasının iki nedeni vardır. Bunlar;

1. Kronik hastalıklar: Bu hastalıklar, yaşlıları diğer gruplara göre daha çok etkileme potansiyeline sahiptir. Bu nedenle de ev ortamında belirlenecek sürekli bakım hizmetlerine yaşlılar daha çok gereksinim duymaktadırlar.
2. Hastane kullanma oranı: Yaşlılar göreceli olarak hastaneleri daha çok kullanmalarına bağlı olarak daha yüksek oranda hastane sonrası bakıma ihtiyaç duymaktadırlar.

Kronik Hastalıklar, yüksek tansiyon, şeker, kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH), kemik erimesi, böbrek hastalıkları gibi 3 ay veya daha fazla süre devam eden hastalıkalardır. Genellikle yavaş yavaş ilerleyen, bu hastalıkların tedavileri yoktur ve yaşam kalitesini önemli düzeyde etkilemektedir.

Amerika’da ilk evde bakım hizmeti sunan yapılar, 1800’lü yılların başında kurulmuştur. ABD’de halk sağlığı hizmetleri sunan hemşirelik kurumlarının girişimleri ile 1909 yılında evde bakım hizmetleri için bir dönüm noktası yaşanmış ve bir sigorta şirketi, evlere yapılan halk sağlığı hizmeti vizitlerini ödeme kapsamına almıştır. Yine bir dönüm noktası olarak New York’taki bir hastane, evde bakım birimi kurarak hastane destekli evde bakım uygulamalarının ilkini gerçekleştirmiştir. Bu uygulama aynı zamanda çok disiplinli evde bakımın da başlangıcı olarak kabul edilmektedir. O tarihe kadar daha çok hemşirelik hizmetleri ile sınırlı olan evde bakım hizmetleri, diğer ilgili sağlık profesyonellerinin katılımıyla kapsamını genişletmiştir. 1965’ten itibaren ise ABD’deki sosyal güvence sistemleri, evde bakım hizmetlerini kapsamına almaya başlamıştır.

ABD’de 1982’de Ulusal Evde Bakım Birliği kurulmuştur. Birliğin amacı, hastalar için bakım kalitesini geliştirmek, bakım hizmeti sunanların haklarını korumak ve temsil etmek, sağlık bakımın merkezine evde bakımı yerleştirmektir. Birlik, aynı zamanda yaptığı çalışmalarla evde bakımın toplumda bilinirliğini %20’lerden %90’ların üzerine, evde bakım hizmeti alan hasta oranını, %10’lardan %40’lara çıkarmıştır.

Türkiye’de evde bakım hizmetlerinin geçmişi incelendiğinde, 15. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde gezici hekimlik hizmetinin sunulduğu ve hasta olan bireylere aile fertlerinin baktığı görülmektedir. Sonrasında küçük hemşirelik ajansları, özel hemşireler ve evde hasta bakan hasta bakıcılar ile evde bakım hizmetleri devam etmiştir.

1930 yılında çıkartılan 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ‘Evde bulaşıcı hastalıkların tanı ve tedavisi, ana-çocuk izlemi ve hekimlerin evde hasta muayenesi’ hükümlerini getirmiştir. Umumi Hıfzıssıhha Kanunu (UHK) kapsamında yürütülen evde sağlık hizmetleri uygulamaları; bulaşıcı ve salgın hastalıklarla savaş için yürütülen hizmetler içinde yer almaktadır. Yapılan işlemler, hastaların evlerinde tecrit ve muayenelerini esas almaktadır. UHK’de evde sağlık hizmeti uygulamalarının hem tıbbi, hem de sosyal boyutu ele alınmaktadır.

1961 yılında çıkarılan 224 sayılı Sosyalizasyon Yasası ile ‘Süreğen hastalıklı bireylerin evde izlemlerinin halk sağlığı hemşirelerince sürdürülmesi’ hükmünü getirilmiştir. Burada evde sağlık hizmeti uygulamasının en belirgin özelliği, koruyucu sağlık hizmetlerini içermesidir. Bu hizmetler, bağışıklama, gebe ve çocuk izlemi çalışmalarıdır. Bu çalışmalar sağlık evi, sağlık ocağında yapıldığı gibi risk grubunun evinde de gerçekleştirilmektedir

Türkiye’de evde bakımla ilgili olarak ise ilk proje 1993 yılında Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü’nce Ankara, Adana, İzmir ve İstanbul illerinde uygulanmıştır. Ancak öncü uygulamalardan etkili sonuç alınamadığı için yaygınlaştırılamamıştır.

Evde bakım hizmetleri ile ilgili olarak, “Evde Bakım Hizmetleri Sunumu Hakkında Yönetmelik” 10 Mart 2005 tarihinde 25751 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

Evde bakım hizmetlerinin Sağlık Bakanlığı’na bağlı tüm sağlık kurum ve kuruluşları tarafından verilmesine ilişkin “Sağlık Bakanlığınca Sunulan Evde Sağlık Hizmetlerinin Uygulama Usul ve Esasları Hakkında Yönerge” 1 Şubat 2010 tarihinde yürürlüğe konulmuştur.

Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları Tarafından Evde Sağlık Hizmetlerinin Sunulmasına Dair Yönetmelik 27.02.2015 tarihli ve 29280 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

Evde sağlık hizmetleri kapsamında; hekimlik hizmeti, hemşirelik hizmeti, fizyoterapi, tıbbi malzeme ve cihaz hizmetleri, ilaçların eve ulaştırılması ve psikolojik destek hizmetleri yer almaktadır.

• Hastalara özerklik ve kendiliklerini koruma olanağı vererek insanların yaşadıkları ortamda daha mutlu olmalarını sağlamaktadır.
• Hastalara hem fiziksel hem de psikolojik olarak rahat hareket etme imkânı sunmaktadır.
• Hastaların çevreyle olan iletişimleri artırılmaktadır. Bu sayede onların daha hızlı iyileşmelerine olanak sağlanmaktadır.
• Hastanede kalması nedeniyle hastanın psikolojisinin olumsuz etkilenme olasılığı vardır. Evde bakım ile bu olumsuz etkilenmenin önüne geçilmiş olmaktadır. Olumlu psikolojik durumun ise iyileşmeye olumlu katkı yaptığı bilinmektedir.
• Evde bakım, maliyet açısından da yararlar sunmaktadır. Hastane hizmetlerinden daha etkilidir ve daha ekonomiktir.
• Evde sağlık hizmetleri, koruyucu sağlık hizmetlerine ulaşımı kolaylaştırmaktadır.
• Evde bakım hizmetleri gereksiz hastane yatışlarını azaltmakta; bu sonuç ise hem fırsat eşitliği hem de sağlık profesyonelleri hasta yükü açısından olumlu katkılarda bulunmaktadır.
• Hastaneye başvurularda, hastanede kalış süresinde ve hastane enfeksiyonlarında azalma olmaktadır.

Resmi Gazetede 27.02.2015 tarihinde yayımlanan 29280 sayılı ‘Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları Tarafından Evde Sağlık Hizmetlerinin Sunulmasına Dair Yönetmelik’te evde sağlık hizmetleri; “Çeşitli hastalıklar nedeniyle evde sağlık hizmeti almaya ihtiyacı olan bireylere evinde ve aile ortamında sosyal ve psikolojik danışmanlık hizmetlerini de kapsayacak şekilde verilen muayene, tetkik, tahlil, tedavi, tıbbi bakım, takip ve rehabilitasyon hizmetleri” olarak tanımlanmaktadır.

Evde bakım hizmetleri; yaşlı, engelli, kronik hastalığı olan veya iyileşme sürecindeki bireyleri kendi ortamında destekleyerek, sosyal yaşama ayak uydurabilmelerini sağlamak, yaşamlarını mutlu ve huzurlu bir biçimde sürdürerek toplumsal entegrasyonlarını gerçekleştirmek, bakıma gereksinim duyan bireyin aile üyeleri üzerindeki yükünü hafifletmek için birey ve aileye sunulan psiko-sosyal, fizyolojik ve destek hizmetleri ile sosyal hizmetleri içermektedir. Evde bakım hizmetleri; sosyal hizmetlerin yanı sıra; bakım destek elemanları ve aile bireyleri ile kişisel bakım, yemek yapma gibi hizmetleri de içine alan ve sağlık hizmeti dışındaki alanları kapsayan hizmetlerdir. Bu kapsamda sağlanan hizmetler arasında; yardımcı sağlık hizmetleri, gündüz ve gece bakımı, kişisel bakım, gıda ve beslenme, ev işlerine yardım, ev düzenini yeniden oluşturma, sosyal destek sağlama ve danışmanlık hizmetleri sayılabilir.

Evde bakım hizmetlerini Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı yürütmektedir.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından evde bakım hizmetleri kapsamında yaygın olarak verilen hizmetler aşağıdaki gibi sıralanmıştır:

• Değerlendirme, izleme ve yeniden değerlendirme
• Sağlığın geliştirilmesi ve korunması, ikincil hastalıkların ve özürlülüğün önlenmesi
• Kişisel bakımın sağlanması (örneğin beslenme, banyo yapma, giyinme), karşılıklı yardımlaşma, kendini savunabilme
• Tıbbi bakım ve hemşirelik bakımı
• Ev işleri hizmeti (temizlik, çamaşır yıkama, alışveriş)
• Özürlü bireyin gereksinimlerini karşılamak üzere ev ortamında düzenlemeler yapılması
• Sevk işlemi ve kamu olanaklarına ulaşma imkânının sağlanması
• Evde rehabilitasyon hizmeti
• Temel ve özel gereksinimlerin karşılanması, destekleyici aletler, ekipman ve ilaçların sağlanması
• Özelleşmiş destek hizmetleri (inkontinans durumu, demans ve diğer mental sorunlar, vb. için)
• Bakım gereksinimi olan kişinin dönem kurumsal bakım alması ile yakınlarının dinlendirilmesine yönelik hizmetler, bakım öncesinde, sırasında ve sonrasında bakım verenlere destek sağlanması (bakım verenlerin daha iyi hizmet vermelerini sağlayacak eğitim, bilgi, danışmanlık gibi konularda)
• Palyatif bakım (ağrının ve diğer belirtilerinin giderilmesi gibi)
• Danışmanlık ve duygusal destek verilmesi
• Sosyal etkileşimlerin artırılması ve informel ilişkilerin geliştirilmesi
• Üretim ve rekreasyon çalışmaları
• Fiziksel aktivite olanaklarının sağlanması
• Toplumun bakım rolü üstlenme konusunda hazırlanması ve harekete geçirilmesi.

Ülkelerde uygulanmakta olan evde sağlık ve bakım hizmetleri temelde üç farklı şekilde sınıflandırılmaktadır. Bunlar;

• Bireylere sadece sağlık hizmeti için değil aynı zamanda sosyal hizmet desteğinin de verilmesidir.
• Kısa süreli ya da uzun süreli olarak hizmetin sunulmasıdır. Kısa süreli evde bakım hizmetleri, sağlık hizmeti ağırlıklıdır ve genellikle hastaneden taburcu olduktan sonra 30 günlük dönem içinde sunulmaktadır. Bu hizmetler tıbbi bakım ve rehabilitasyon, bireye ve ailesine danışmanlık ve eğitim desteklerini içermektedir. Uzun dönemli bakım ise hem tıbbi hem de sosyal hizmetleri içerir. 6 aydan daha fazla bakım gereksinimi olan bireylere yöneliktir. Sürekli bakıma ihtiyaç duyan bireylerin bakıma muhtaçlık derecesinin artmasını önlemek ve hayatını bağımsız idame ettirebilmesi için eğitim ve beceriler kazandırabilmek amaçlanmıştır.
• Farklı meslek alanlarındaki uzman ya da yarı uzman kişilerin verdikleri evde bakım (formal care) ile aile bireylerinin verdikleri evde bakımdır (informal care).

• Hemşirelik hizmetleri
• Destek sağlık hizmetleri
• Gündüz/Gece bakımı
• Kişisel bakım
• Ev işlerine yardım, ev düzeninin yeniden oluşturulması
• Sosyal destek
• Gıda ve beslenme hizmetleri
• Danışmanlık hizmetleri

Evde sağlık ve bakım hizmetlerinde multidisipliner hizmet sunumu yani birçok meslek grubunun ortak çalışması önemlidir. Evde sağlık ve bakım ekibi, aşağıdaki meslek gruplarından oluşur. Bunlar;

• Hekim
• Evde Bakım Hemşiresi
• Fizyoterapist
• Solunum Terapisti
• Meşguliyet Terapisti
• Konuşma Terapisti
• Psikoterapist
• Diyetisyen Sosyal Çalışmacı
• Bakım Destek Personeli

 Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları Tarafından Evde Sağlık Hizmetlerinin Sunulmasına Dair Yönetmelik ile evde sağlık hizmetlerinin; Sağlık Bakanlığı ve bağlı kuruluşları bünyesindeki kurumlar, bu hizmetleri sunmakla mükelleftirler. Bu kurumlar;

Eğitim ve araştırma hastaneleri

Genel hastaneler veya dal hastaneleri

Ağız ve diş sağlığı merkezleri

Toplum Sağlığı Merkezleri bünyesinde kurulan birimler

Aile Hekimleridir.

Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları Tarafından Evde Sağlık Hizmetlerinin Sunulmasına Dair Yönetmelik, hizmetin kapsamını belirlemesinin yanı sıra evde sağlık hizmetinin hangi durumlarda sonlanacağını da tanımlamıştır. Yönetmeliğe göre evde sağlık hizmetinin sonlandırılacağı durumlar aşağıda sıralanmıştır:

• Evde sağlık hizmeti sunulan hastanın iyileşmesi
• Evde sağlık hizmeti sunulan hasta için uygulanan bakım ve tedavinin, sağlık personeli gerektirmeden yapılabilecek hale gelmesi
• Hastanın kendisinin veya küçük ya da ayırt etme gücüne sahip olmayan hastanın veli/ vasisinin hizmeti sonlandırmayı talep etmesi
• Hastanın vefat etmesi
• Hasta veya yakınlarının tedaviye uyumsuz davranışları, direnç göstermeleri, önerilere uymamaları halinde sorumlu tabip, diş tabibi ya da aile hekimi tarafından verilen hizmetin faydası olmayacağına kanaat getirilmesi
• Hasta veya küçük ya da ayırt etme gücüne sahip olmayan hastanın veli veya vasisinin personelin güvenliğine yönelik uygun olmayan davranışlarda bulunmaları.

Halk Sağlığı Müdürlüğü

• Kronik hastaların periyodik takibi
• Komplikasyonların önlenmesi
• Kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri
• Muayene ve konsültasyon hizmeti, ilaçların yazılması
• Birinci basamak teşhis, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetleri
• Evde sağlık hizmetlerinin koordinasyonu
• Eğitim ve destek hizmetleri verir

Sağlık müdürlükleri, ağız diş sağlığı merkezleri ve hastaneler ile birlikte;

• Muayene ve konsültasyon hizmeti, ilaçların yazılması
• Sağlık Kurulu Raporlarının çıkarılması süresi dolan raporların yenilenmesi
• Tetkik ve tedavi (evde kan tahlili, EKG) hizmetleri
• Rehabilitasyon, eğitim ve destek hizmetleri
• Yeni doğan fototerapisi
• Evden hastaneye; hastaneden eve hasta nakil hizmetleri
• Hastaların ihtiyaç duyduğu, tedaviye yardımcı olabilecek ve demirbaş niteliğindeki tıbbi cihazların temini
• Muhtaç durumdaki hastaların sosyal ve destek hizmetlerine olan ihtiyaçlarının tespit edilmesi ve ilgili kurum ve kuruluşlara yönlendirilmesi
• Hastaların ihtiyaç duydukları ağız ve diş sağlığı hizmetleri verir.

• Banyo yaptırılması
• Tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması
• Tırnaklarının kesilmesi
• Saçlarının taranması
• Dişlerinin temizlenmesi
• Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi
• El, yüz ve ayak temizliği,
• Sakal tıraşının yapılması
• İstenmeyen tüylerin temizlenmesi
• Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması
• Burun ve kulak temizliğinin yapılması
• Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi
• Odasının temizlenmesi
• Çamaşırlarının yıkanması
• Tehlikelere karşı korunması ve gözetilmesi

Bakıma muhtaç engelli ailesinin, engelliyi ve engel durumunu kabullenmesine, bilgilendirilmesine yönelik kişisel veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler

Bakıma muhtaç engellinin engelini, mevcut durumunu ve yerleştirildiği ortamı kabullenmesine, bilgilenmesine ve gelişim alanlarında desteklenmesine yönelik kişisel ve grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler

Engelli ve ailesinin sosyal hakları ve mevcut kaynakların kullanılmasına yönelik kişisel ve grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler

Engellinin bağımsız yaşama, sosyal hayata uyumuna ve katılımına yönelik sosyal, kültürel, sanatsal ve sportif etkinlikler ile düzenlenecek bu tür etkinliklere katılabilmesi için refakat hizmetler

Engellinin terk edilme, reddedilme, engel durumunu kabullenememe, ümitsizlik, intihar etme, yalnızlık, sevgisizlik ve benzeri olumsuz duygulardan kurtarılmasına ve depresyon, stres ve benzeri durumların yaşanmasının engellenmesine yönelik kişisel veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler gibi psiko-sosyal destek hizmetlerdir.

Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik ile ücret karşılığı evde bakım hizmeti alacak engelliler, “Bakıma muhtaç engelli” olarak tarif edilmiştir. Buna göre bakıma muhtaç engelli; “engellilik sınıflandırmasına göre ağır engelli olduğu belgelendirilenlerden; günlük hayatın alışılmış, tekrar eden gereklerini önemli ölçüde yerine getirememesi nedeniyle hayatını başkasının yardımı ve bakımı olmadan devam ettiremeyecek derecede düşkün olduğu, her ne ad altında olursa olsun her türlü gelirleri toplamı esas alınmak suretiyle; kendilerine ait veya bakmakla yükümlü olduğu birey sayısına göre kendilerine düşen ortalama aylık gelir tutarının, bir aylık net asgari ücret tutarının üçte ikisinden daha az olduğu bakım raporu ile tespit edilenler” olarak tarif edilmiştir.

Evde sağlık ve bakım ihtiyacı olan gruplar;

• Yaşlılar
• Engelliler
• Kronik hastalığı olanlar
• Palyatif bakım hastalarıdır.

Palyatif bakım, yaşamı tehdit eden hastalıklardan kaynaklanan problemlere yönelik olarak sunulan bakım hizmetlerini ifade etmektedir. Tedavi şansı kalmayan hastalara ağrı ve acılarını hafifletmek amacıyla sunulur.