İşlevselcilik, temelde biyolojik organizmacılığa dayalı olarak tesis edilmiş olan toplumsal kurumları ya da kurumlaşmayı açıklamaya çalışan bir paradigmadır. Bu yaklaşıma göre bir toplumsal yapıda her bir unsurun bir işlevi vardır ve toplumsal değişim de bu işlevlerin yerine getirilmesi ile yakından alakalıdır.

Sosyal bilimlerde işlevselcilik (functionalism) Spencer ve Durkheim tarafından geliştirilen kuramsal ve metodolojik temeller üzerinde şekillenmiştir.

Birim eylem kendi içinde şu bileşenlere ayrıştırılabilir:

• Aktör: Her eylem bir kişi tarafından icra edilir.
• Hedef: Her eylemin yönelik olduğu bir hedef vardır.
• Durum: Her eylem belli bir mekan içinde cereyan eder. Bu mekanın aktörün denetiminde olan kısımlarına araçlar, kontrol edilemeyen kısımlarına ise koşullar adı verilir.
• Normlar: Her eylem, hedefe uygun araçların seçimini düzenleyen bir norm ya da normlar dizisine sahiptir.

Parsons’ın toplumsal değişim yaklaşımı bu toplumsal modele dayanmaktadır. Parsons’a göre toplum farklılaşmış kurumların birbirini tamamlayan işlevlere sahip olduğu bir sosyal sistemdir. Sosyal sistem bir bütün olarak işlemekte ve sürekli uyum üretmektedir.

Parsons’a göre bir toplumsal sistem uyum, hedefe ulaşma, bütünleştirme ve örüntüleri muhafaza etme şeklinde bir şematik döngüye sahiptir. Parsons bu şemayı kullanılarak pekçok sistemin çözümlemesini yapmaktadır.

Parsons’a göre bir toplumsal sistem uyum, adaptasyonu artıracak düzenlemeler ve evrimleşen tümeller kavramları ile ifade edilmektedir. Evrimleşen tümeller, uzun vadede canlı sistemlerin aktif ve pasif adaptasyon kapasitelerini artıran yapı ve süreçleri ifade etmektedir.

Merton, Parsons’ın teorisini sınırlandırmak üzere 3 temel nokta belirlemektedir: İşlevsel birlik, evrensel işlevselcilik, kaçınılmazlık. Merton ayrıca “sapkınlık” kavramını geliştirmiş ve açık ile gizli işlevler arasındaki farkı ortaya koymuştur. Ona göre toplumun işlevsel birliği için tüm parçaların işlevsel birliği olması gerekmez. Dolayısıyla işlevsellik her zaman uyumda mevcut değildir.

Merton, bir toplumsal yapıyı dört düzlemde ele alır:
1. Statü/rol bileşeni birimi olarak ele alınan bireysel düzey
2. Statü dizilerinin birim alınarak incelendiği grup düzeyi
3. Grupların birim olarak alınıp incelendiği toplumsal sistem düzeyi
4. Değer ya da norm sistemlerinin inceleme birimi olarak alındığı kültürel sistem düzeyi.

Merton, Parsons’ın AGIL şemasını alıp bir miktar değiştirerek kendi temel toplumsal kurumlar şemasını oluşturmuştur. Buna göre bir toplumsal yapı beş işlevsel süreçten oluşmaktadır:

1. Özellikle toplumsallaşma mekanizmasına dayalı bir işlev olarak modellerin sürdürülmesi
2. Kişisel ve toplumsal gerilimlerin boşaltılması, kanalize edilmesi ya da denetimi
3. Sistemin çevresini denetlemesi veya ona uyması
4. Kollektif eylemin önkoşulu olan askeri toplumsal birliğin sağlanması
5. Bireysel ve kollektif amaçlara ulaşılması. Merton’un bu şemasında farklılaşan en önemli nokta işlevle yapı arasında karşılıklı
   bir etkileşim öngörmesidir.

Mübeccel B. Kıray ise Türk sosyolojisinde toplumsal değişmeyi açıklamak üzere yapısal-işlevselci yaklaşımı kullanmış ve bu teoriye kavramsal katkılar yapmıştır. Ona göre bir toplumsal yapı dört unsurdan müteşekkildir:

1. mekan/ekolojik çevre
2. nüfus
3. organizasyon
4. değerler sistemi

Mübeccel Kıray tampon mekanizmalar kavramıyla işlevselci teoriye katkı yapmıştır.

Çatışma yaklaşımı sadece Marksizm ile sınırlı değildir. Turner çatışmacı teorinin iki ana temelinden bir diğerinin Georg Simmel olduğunu dile getirmektedir. Bu çerçevede sosyolojik teoride iki baskın çatışmacı teori ortaya çıkmıştır:

1. diyalektik çatışma teorisi
2. işlevselci çatışmacılık.

Dahrendorf, Marx’ın mülkiyet eksenli çatışma teorisini eleştirerek yerine güç için mücadeleyi yerleştirir. Dahrendorf  değişimin bileşenlerine dair bazı açıklamalar yapmaktadır:

• Her toplum her noktada değişim sürecine tabidir; değişim kaçınılmazdır.
• Her toplum her noktada çatışma ve uyumsuzluk sergiler; sosyal çatışma kaçınılmazdır.
• Bir toplumdaki her unsur onun dağılmasına ve değişmesine bir katkı sunar.
• Her toplum bazı mensuplarının diğerleri üzerinde baskı kurmasına dayanır.

Dahrendorf ’a göre bir çatışmanın sosyal değişime yol açması yoğunluk ve şiddet düzeyine göre çeşitlilik arzeder. Çatışma yoğunluğu, maliyetlerin ve katılımın miktarını ifade eder. Dahrendorf için çatışmanın şiddeti, çatışmanın nasıl ortaya çıktığı ve temelde kullanılan silahlar ile ölçülür.

Dahrendorf tarafından tanımlanan çatışmanın şiddeti bir toplumda, üç farklı sosyal faktör grubuyla ilgilidir:

1. örgütlenmenin teknik, politik ve sosyal koşulları
2. bir toplumdaki çatışmanın etkili biçimde düzenlenmesi
3. göreli yoksunluk düzeyi

Bir sosyal sistem içerisinde çatışmanın yoğunluk düzeyi de üç etkenle ilişkilidir:

1. örgütlenmenin teknik, politik ve sosyal koşulları
2. sosyal hareketlilik düzeyi
3. iktidarın ve diğer kıt kaynakların toplumda dağıtılma biçimi

Collins, 1975’teki çalışmasında yer alan yüzlerce teorik önermeyi “çatışma teorisinin dört ana hattı” olarak yeniden formüle etmiştir.

1. Her kıt kaynağın eşit olmayan dağılımı, onu kontrol edenlerle etmeyenler arasında potansiyel bir çatışma oluşturur.
2. Potansiyel çatışmalar muhalif grupların mobilize olma derecesine göre fiili çatışmalar haline gelir.
3. Çatışmalar yeni çatışmaları doğurur.
4. Seferberlik için kullanılan kaynaklar tükendiğinde çatışmalar azalır.

Collins, farklı kaynakların, öznel gerçekliği tanımlamak için güç farklılıklarına neden olduğunu belirtmektedir. Onun çatışma teorisinin üç temel ilkesi mevcuttur:

1. İnsanlar kendi inşa ettikleri öznel dünyalarında yaşarlar.
2. Diğer insanlar, kişinin öznel deneyimini etkileme ve hatta kontrol altında tutma gücüne sahip olabilirler.
3. İnsanlar sıklıkla böyle kontrol girişimleri ile mücadele eden diğerlerinin eylemlerini kontrol etmeye çalışır; sonuç genellikle kişiler arası çatışma olur.

Collins’e göre çatışma analizinin genel prensipleri herhangi bir alanda uygulanabilir. Bunun için aşağıdaki beşli şema takip edilmelidir:

1. 1. Soyut formülasyonlar yoluyla, gerçek yaşamdaki etkileşimlerin bir örneğini düşünün
2. Etkileşimi etkileyen maddi düzenlemeleri arayın
3. Egemen tarafın durumdan yararlanmak için çabaladığı genel varsayımını uygulayın
4. İdealler ve inançlar, aynı şekilde, görüşlerini hakim hale getirmek için ortaya konacak kaynaklara sahip olanların ilgi alanlarıyla açıklanmalıdır
5. Ampirik vakaları karşılaştırın

Collins, bireylerin ihtiyaçlarını giderme çerçevesinde birbirleriyle kaynaklar için rekabet ettiklerini ve bu süreçte de birbirlerinden faydalandıklarını düşünmektedir. Ona göre toplumsal değişim bu rekabetin bir neticesi olarak ortaya çıkmaktadır.