Çalışmaların sayısına bakarak bile toplumsal değişim konusunun Türk sosyolojisinin kayıp halkası olduğunu söylemek mümkündür. Aslında Türkiye’de yaşanan hızlı toplumsal değişmeye bakıldığında bu durum çok şaşırtıcı gelebilir. Görünen o ki paradoksal olarak Türk toplumsal yapısı ile ilgili açıklamalarda modernleşmenin aşırı merkezde olması ve bu çerçevede yapılan aşırı genellemeci tarihsel analizler toplumsal değişimin açıklanmasının önünde bir engele dönüşmüştür.

ATÜT, Marx’ın kendi sosyal teorisini kurmada temel noktalardan biridir. Marx, kaptalizmin gelişimini açıklama uğraşının bir parçası olarak ATÜT’ü gündeme getirmiştir. Onun aşamalı toplumsal tiplerinden komünal toplum ile antik köleci toplum arasında ara bir aşamaya tekabül eden ATÜT, Marx’a göre özel mülkiyetin ortaya çıkmadığı arkaik, durağan ve değişmeyen bir toplum tipini temsil etmektedir. ATÜT’ün Marx’ın teorisindeki genel işlevi Batılı modern toplumlarla Batı dışı toplumların birbirinden farkını göstermektir.

Weber, patrimonyalizmi geleneksel egemenliğin üç tipinden biri olarak tanımlar. Ona göre patrimonyalizmin uç durumu olan sultanizm Osmanlı toplumsal yapısını ifade etmektedir. Bu otorite türünde her şey sultanın şahsi mülküdür ve sultan kulları olan bürokrasi aracılığıyla toplumu kontrol etmektedir.

Çağdaş sosyolojide yapısal işlevselciliğin kurucusu olan Parsons aynı zamanda modernleşme kuramının da önemli isimlerinden birisidir.

Parsons’a göre tüm toplumlar nihayetinde modern aşamaya varacaklardır. Bunun için de modern toplumları modellemelidirler. Ona göre asıl toplumsal değişim gelenekselden moderne geçiş ile ilintilidir. Bu süreçte toplumda ciddi bir farklılaşma yaşanmakta ve kapsamlı bir toplumsal değişim gerçekleşmektedir.

Türkiye’de toplumsal değişim çalışmaları üç ana kuramsal temele dayanmaktadır: Marksist ATÜT yaklaşımı, Weberyen Patrimonyalizm modeli, modernleşme kuramları. Bunlara 1980 sonrasında çoğul modernlikler veya Batı dışı modernlikler teorisi eklense de toplumsal değişme ile ilgili bu teoriye göre şekillenmiş kapsamlı örnekler henüz ortaya çıkabilmiş değildir. Sonuç olarak Türkiye’de toplumsal değişim kendi başına ele alınan bir konu olmaktan ziyade sosyolojinin kavramsal dilinden ve Türkiye’nin toplumsal yapısına dair tartışmaların doğasından ötürü sürekli modernleşme ile birlikte ele alınmaktadır. 

Turhan, iki tür kültür değişmesinin mevcut olduğunu dile getirir: Serbest kültür değişmeleri ve cebri (zorlanmış, empoze) kültür değişmeleri.

Turhan, Lale devrinden başlayarak batılılaşma sürecini yedi döneme ayırır: (i) Lale Devri - III. Selim Dönemi’ne kadar olan süreç, (ii) III. Selim Devri, (iii) II. Mahmud Dönemi, (iv) Tanzimat Devri, (v) II. Abdülhamid Devri, (vi) Meşrutiyet Devri, (vii) 1923’ten günümüze kadarki dönem.

Kıray’a göre toplumsal değişimin temel sebebi iktisadi sahada yaşanan değişimlerdedir. Kırda yaşanan nüfus artışını besleyebilecek bir üretkenlik artışı gerçekleşmediği için emek fazlası ortaya çıkmıştır. Kırda yeterli geçim imkânlarını bulamayan bu kişiler, kentte yeni gelişmekte olan sanayi tarafından kente çekilmektedirler. Böylece kırdan kente yoğun bir göç yaşanmaya başlamıştır. Bu gelenler marjinal işlerde çalışmakta, kentin düzenine ayak uyduramamakta ve kentin çeperlerinde varlıklarını sürdürmektedirler. Dolayısıyla onların bu şekilde kente entegre olamayışlarından kaynaklanan yoğun ve kapsamlı sosyal problemler değişmenin bir sorun olarak görülmesine sebep olmuştur. 

Tampon kurumlar bir toplumsal yapıdan diğerine geçerken aracılık eden mekanizmalardır. Özellikle geleneksel toplumdan modern topluma geçerken değişimi kolaylaştırırlar.

Kıray’a göre Türkiye’de toplumsal değişmenin esas aktörü tüccarlar/girişimciler olacaktır. Zira tüccar esasında köylünün modern ekonomik ve toplumsal ilişkilere dair bilgisizliğinden istifade etmektedir. Köylü yeni toplumsal ilişkileri anladıkça bu işlev azalacak ve bu ilişki de ortadan kalkacaktır. Kıray’a göre tüccarların oluşturduğu tampon mekanizma yeni toplumsal yapıya geçişin daha yumuşak bir biçimde gerçekleşmesini sağlamaktadır.

Mardin’i toplumsal değişim ve modernleşme ile ilgili olarak merkezi bir figüre dönüştüren unsur, onun Türk siyasasını açıklayabilecek bir anahtar olarak gördüğü merkez-çevre kavramsallaştırmasıdır. Mardin bu kavramı ilk defa 1973’te yayımladığı bir makalesinde kullanmıştır. Mardin merkez- çevre kavramsallaştırmasını Edward Shils’ten almaktadır. Shils’e göre sağlamlığı, büyüklüğü ve bileşenleri değişse de her “toplumun bir merkezi vardır”. Mardin, Shils’ten aldığı bu kavramı modernleşme kuramının etkin isimlerinden Eisenstadt’tan aldığı başka bir kavramsallaştırma ile tamamlar. Eisenstadt’a göre Orta Doğu toplumlarında “serbestçe devinip duran” bir kaynak vardır ve bunu düzene sokmak için kısa da sürse çeşitli çabalar bulunmaktadır.

Merkez-çevre kavramsallaştırması toplumsal yapıda sosyal gruplar arasındaki kopukluğu açıklayan bir çerçeve sunmayı
amaçlamaktadır.

Özellikle nüfus, göç ve şehirleşme üzerine yazdıkları ile toplumsal değişim üzerine kapsamlı bir perspektif oluşturan Karpat’ın kapsamlı analizlerini Türk Demokrasi Tarihi, Osmanlı Modernleşmesi, Osmanlı’da Değişim: Modernleşme ve Uluslaşma, Osmanlı Nüfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal Özellikleri ve Türkiye’de Toplumsal Dönüşüm: Kırsal Göç, Gecekondu ve Kentleşme isimli eserlerinde bulmak mümkündür.

Türk modernleşmesi ile ilgili 1980’lere kadarki baskın paradigma cumhuriyet modernleşmesinin Osmanlı’dan radikal bir kopuş olduğu yönündeydi.Karpat bu görüşe karşı çıkarak Osmanlı ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki sürekliliğe dikkat çekmiştir. Ona göre Cumhuriyet dönemi boyunca yaşanan pek çok çatışma, çelişki ve yönelim,  Osmanlı döneminden miras olarak aktarılmıştır. Osmanlı’yla Cumhuriyet arasında olsa olsa bir siyasî rejim kopukluğu vardır. Ancak toplum ve kültür devam etmiştir.

İslam’ın toplumsal konumu sürekliliği sağlayan en önemli unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Karpat diğer modernleşme analizlerine göre dinin toplumsal yapıdaki birleştirici rolüne daha fazla vurgu yapmaktadır. Ona göre modernleşme politikaları ve analizlerinin en zayıf tarafı dini ihmal etmeleridir. Cumhuriyet dönemi boyunca, laikliğin uygulanma biçimi ile bağıntılı olarak, Cumhuriyet elitlerinin çoğu, halkın ulusal kimliğinin en önemli ideolojik ögesi olan İslam dinini hesaba katmamışlardır. Karpat, İslam’ı hem toplumun bir kimliği hem de özünü kaybetmeden değişmesine yardım eden bir kurum olarak görmektedir.

Karpat’ın bütün modernleşme tartışmalarını boydan boya kesen en önemli analiz onun orta sınıfın oluşumu çerçevesindeki çözümlemeleridir. Ona göre klasik Osmanlı toplumsal düzeninde mevcut olan toplumsal zümreler on sekizinci yüzyıl boyunca yaşanan gerilimler ve on dokuzuncu yüzyılın başındaki merkezileşme girişimleri ile baştanbaşa değişmiş ve neticesinde on dokuzuncu yüzyılda yeni temeller üzerinden ortaya çıkan yeni bir Müslüman orta sınıf hem Osmanlı son dönemi modernleşme çabalarını hem de Cumhuriyet tarihindeki toplumsal değişim tecrübelerini şekillendiren ana unsur olmuştur.

Karpat, Osmanlı devletinde değişimin yapısal-işlevsel bir çerçevede gerçekleştiğini belirtir. Ona göre bu süreçte özellikle Müslüman ve gayrimüslimler arasında tabakalaşmanın değişen biçimleri önemlidir. Ardından Osmanlı toplum yapısını –zümreleri ve bu zümrelerin işlevlerini- değiştiren sanayi devrimi sonrası Avrupapiyasası ile ilişkiler önem kazanmaktadır. Bu ilişkiler Osmanlı toplumunda yeni sosyo-ekonomik dinamiklerin ortaya çıkmasına ve toplumsal yapıyı şekillendirmesine yol açmıştır. Üçüncü olarak ise bu iktisadi değişime işlevsel bir cevap oluşturmak üzere siyasi sistemin dönüşümü gerçekleşir. Böylece devletin yeni düzenleme işlevleri ortaya çıkar.

Türkiye’de Toplumsal Dönüşüm: Kırsal Göç, Gecekondu ve Kentleşme adlı eserinde Karpat özellikle gecekondu olgusuna eğilir.  Döneminde başkaları tarafından anormal bir olgu olarak ele alınan gecekondu olgusunu Karpat modernleşmenin ve toplumsal değişimin olağan bir neticesi olarak görmektedir.

Gecekondulaşmayı köylülerin şehri işgali olarak değil de yaşanan iktisadi ve siyasi süreçlerin bir neticesi olarak ele alan Karpat çözüm önerisi olarak da daha kapsamlı ve planlı bir kalkınma ve sağlıklı bir kentsel büyümeyi önermektedir.