Anayasa hukukunda hükûmet sistemleri, yasama ve yürütme kuvvetlerinin birbirleriyle olan ilişkilerine göre tasnif edilmektedir.

Hükûmet sistemleri, başkanlık sistemi, parlamenter hükûmet sistemi, meclis hükûmeti sistemi ve yarı- başkanlık sistemi biçiminde tasnif edilmektedir.

1. Başkanlık sistemi, sert kuvvetler ayrılığı ilkesine dayanır. Yasama ve yürütme kuvvetleri birbirinden kesin olarak ayrılmıştır.

2. Başkanlık sisteminde, yürütme yetkisi halk tarafından seçilen başkana, yasama yetkisi ise parlamentoya aittir. Yasama ve yürütme birbirinden bağımsız olup aynı kişiler her iki organda görev alamazlar.

3. Başkanlık sisteminde başkan, yürütme yetkisinin tek sahibidir. Dolayısıyla yürütme tek-başlı (monist) karakterlidir. Bu sistemde başbakan yoktur. Başkanlık sisteminde yürütme yetkisinin kaynağı tek kişi olmakla birlikte, başkanın “sekreter” adı verilen bakanları, danışmanları ve diğer görevliler yürütme yetkisinin kullanılmasına katılırlar.

4. ABD ve diğer bazı ülkelerin başkanlık sistemlerinde başkan yasama organını feshedemez, yasama organı da güvensizlik oyuyla başkanının görevine son veremez. Türkiye modeli başkanlık sisteminde ise, parlamento veya başkan, her iki organın seçimlerinin birlikte yenilenmesine karar verebilmektedir.

5. Amerikan başkanlık sisteminde, federal sistemin de etkisiyle, yasama ve yürütme arasındaki ilişkilerde kopukluğu gidermek üzere bir “kontrol ve denge” sistemi geliştirilmiştir. Yürütmenin bazı işlemleri, örneğin; üst düzey yöneticilerin atanması Senatonun onayına bağlıdır. Buna karşılık, Başkanın da Kongrede kabul edilen kanunları veto etme yetkisi vardır.

1. Parlamenter hükûmet (kabine hükûmeti), yürütme iktidarının, yasama iktidarından kaynaklandığı ve ona karşı sorumlu olduğu hükûmet sistemidir. Hükûmet, yasama organına karşı sorumludur, yani yasama organının güvenine dayanır ve güvensizlik oyuyla görevinden uzaklaştırılabilir. Buna karşılık, devlet başkanının da meclisi feshetme yetkisi vardır.

1. Meclis hükûmeti sistemi, kuvvetler birliği ve meclisin üstünlüğü ilkesine dayanır. Yasama ve yürütme yetkilerinin mecliste toplandığı bu sistemde, yürütme ayrı bir kuvvet olarak kabul edilmemektedir.

2. İki meclisten (Ulusal Meclis ve Devletler Meclisi) oluşan Federal Meclisin dört yıl için seçtiği eşit yetkilere sahip yedi kişilik Federal Konsey kolektif bir şekilde yürütme görevini yerine getirir.

3. Yürütme görevini üstlenen Federal Konsey, Meclisin emirleri doğrultusunda ve Meclis adına bu görevi yürütür.

4. Yürütme organının Meclis üzerinde, fesih dahil hiçbir yetkisi bulunmamaktadır. Buna karşılık Meclis yürütme organının görevine her an son verebilir.

5. Devlet başkanlığı makamının bulunmadığı bu sistemin uygulandığı İsviçre’de Federal Meclis Federal Konsey üyelerinden birisini bir yıllığına Federal Konsey başkanı olarak seçer ve bu kişi aynı zamanda temsili yetkilere sahip devlet başkanlığı görevini de yürütür.

6. Muhalefet kurumunu içermeyen meclis hükûmeti sisteminde parlamentodaki bütün önemli siyasal gruplar yürütme içinde de temsil imkânı elde etmektedirler.

Yarı-başkanlık sisteminin varlığı için cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi, tek başına kullanabileceği önemli anayasal yetkilerinin bulunması ve cumhurbaşkanı ile aynı politikaları benimseyen bir parlamento çoğunluğunun güvenine dayanan bir başbakan ve kabinenin bulunması gerekir.

“Başbakanlık sistemi” olarak adlandırılan bu parlamenter hükûmet modelinde, aynı liderin (başbakan) yönetimindeki kabine ve parlamento çoğunluğu, parlamenter sistemin iş birliğine dayalı işleyişi içinde diledikleri gibi hareket edebilirler.

Monarşinin geçerli olduğu İspanya’da parlamenter sistem yürürlüktedir.

Türkiye’de 1961 ve ilk düzenlemesinde 1982 Anayasası parlamenter hükûmet sistemini benimsemiştir.

Bu dönemde, anayasanın parlamenter sisteme benzeyen hükümleri şunlardır:

1. Parlamenter rejimin en önemli unsuru olan, hükûmetin parlamento karşısındaki siyasal sorumluluğu kabul edilmişti.

2. Bakanlar Kurulunun Cumhurbaşkanına karşı siyasal sorumluluğu yoktu ve Cumhurbaşkanı Meclisin güvenine sahip başbakanı azledemiyordu.

3. Anayasa, yetkilerini artırmak suretiyle Cumhurbaşkanını klasik parlamenter sistemlerden farklı olarak oldukça güçlendirmiş olmakla birlikte, parlamenter sistemin en önemli unsurlarından olan Cumhurbaşkanının siyasal sorumsuzluğu (hükûmetin düşürülmesinde olduğu gibi görevine son verilememesi) ve bunun gereği olan karşı- imza kuralına yer vermişti.

Bu dönemde, Anayasanın yarı-başkanlık sistemine benzeyen hükümleri ise şunlardır:

1. Anayasa Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi yöntemini kabul etmişti (Mülga m.102).

2. Anayasa Cumhurbaşkanına genellikle parlamenter sistemlerde görülmeyen oldukça önemli yetkiler vermişti.

3. Anayasa hükümetin kurulamadığı veya güvenoyu alamadığı bazı hallerde, diğer şartların da gerçekleşmesi durumunda, parlamento seçimlerinin Cumhurbaşkanınca yenilenmesi yetkisini kabul etmişti.

Anayasa Cumhurbaşkanına genellikle parlamenter sistemlerde görülmeyen oldukça önemli yetkiler vermişti. Bunlardan hükûmet sistemi bakımından kritik öneme sahip görev ve yetkiler şunlardır:

a. Anayasaya göre, “yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir.” (m.8’in ilk hali). “Cumhurbaşkanı Devletin başıdır. Bu sıfatla Türkiye Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birliğini temsil eder; Anayasanın uygulanmasını, Devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını gözetir.” (m.104’ün ilk hali, f.1).

b.Cumhurbaşkanı gerekli gördüğü hâllerde Bakanlar Kuruluna başkanlık etmek veya Bakanlar Kurulunu başkanlığı altında toplantıya çağırmak yetkisine sahiptir (m.104’ün ilk hali, [b], 3).

Cumhurbaşkanlığı Sisteminde, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin eşzamanlı olarak yapılması kuralı benimsenmiştir. Bu çerçevede TBMM’nin daha önce 4 yıl olan seçim dönemi 5 yıla çıkarılmış, böylece yasama dönemi ve Cumhurbaşkanının görev süresi eşitlenmiştir.

Türk sisteminde bütçenin kabul edilmemesi halinde önceki yılın bütçesi belli bir artışla uygulanabilecektir.

Kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak; bütçe ve kesinhesap kanun tekliflerini görüşmek ve kabul etmek; para basılmasına ve savaş ilânına karar vermek; milletlerarası andlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak, genel ve özel af ilânına karar vermek Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri arasındadır (m. 87). Meclis ayrıca, Meclis araştırması, genel görüşme, Meclis soruşturması ve yazılı soru yollarıyla bilgi edinme ve denetleme yetkisini de kullanır (m.98/1).

Maddi kriter, devletin hukuki fonksiyonlarının tasnifini, bu fonksiyonların yerine getirilmesinde başvurulan işlemlerin hukuki mahiyetine göre yapmaktadır.

Maddi mahiyetlerine göre hukuki işlemler, kural-işlem, subjektif işlem ve yargı işlemi olmak üzere üçe ayrılır.

Maddi kritere göre yasama fonksiyonu, kişisel olmayan, genel, sürekli ve objektif yürütme fonksiyonu ise, kişisel, somut ve subjektif işlemler yapılmasını ifade eder.

Şeklî ve organik kriter, devletin hukuki fonksiyonlarını bu fonksiyonları yerine getiren organa ve yapılış şekillerine göre tasnif etmektedir.

Şeklî ve organik kriterin en önemli savunucusu Fransız anayasa hukukçusu Carre de Malberg’tir.