Cümle çözümlemesi bir metinde kaç cümle olduğunu, bir cümleyi meydana getiren ögeleri ve bu ögeler içindeki kelime gruplarının neler olduğunu inceleyip belirlemeye çalışmak demektir.

Yüklem cümlenin temel ögesi olduğundan, cümle çözümlemesine önce yüklem bulunarak başlanır. Bir söz dizisinde özne, nesne, zarf tümleci ve yer tamlayıcısı birden çok olabildiği hâlde yüklem tektir. Söz dizisinde ne kadar yüklem varsa, o kadar cümle var demektir. Yani bir metindeki
cümle sayısı, o metindeki yüklem sayısı kadardır. 

Bazı cümlelerde yüklem, bir anlatım biçimi olarak
söylenmeyebilir. Böyle cümlelerde yargı ifadesi, söz veya metin bütünlüğü içinde, dinleyen veya okuyan tarafından tamamlanır. Eksiltili cümle diye nitelendirilen bu tür cümleler, çoğu kez bitmiş bir cümleden sonra bu cümledeki bir ögeyi
açıklamak, tamamlamak için kullanılır. Eksiltili cümleler, atasözü ve deyimlerde, günlük konuşmalarda, sorulu-cevaplı anlatımlarda, özellikle de şiir dilinde ve duygusal ifadelerde estetik bir söyleyiş olarak sıkça kullanılabilir.

Yüklemden sonra cümlenin ikinci temel ögesi öznedir. Bunun için yüklemden sonra cümlenin öznesi bulunur. Fiile öteki ögelerden daha yakın olan özne, aynı zamanda cümlenin fiilden ayrılmayan bir unsurudur. Bu bakımdan bazen ayrı
bir kelime hâlinde olmayıp fiilin içinde şahıs eki hâlinde ifade olunur. Özne, yüklemin bildirdiği anlamı tamamlayan, cümlede bildirilen hükmün meydana gelmesini sağlayan ögedir.

Meçhul fiiller, geçişsiz fiillerin edilgen çatıya sokulmasıyla
oluşan fiillerdir. Geçişsiz fiil kök ve gövdelerine -n- ve -l- edilgenlik eki getirilirse, öznesi belli olmayan fiiller türetilir. Meçhul fiiller, özne istemeyen, eylemin gösterdiği hareketi kimin yaptığı belli olmayan fiillerdir: dur-u-l-, gül-ü-n-,
kalk-ı-l- gibi. Bu fiillerin yalnız üçüncü şahısları kullanılır.

Cümlede özneden sonraki önemli öge nesnedir. Yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde nesnenin de yer alması şarttır. Çünkü geçişli fiilin gösterdiği hareket, nesne olmadan gerçekleşmez. Nesne cümlede yüklemin doğrudan etki ettiği ögedir. Yani nesne, yüklemin gösterdiği hareketten doğrudan etkilenen varlık veya kavramdır. Geçişsiz fiillerle kurulan cümlelerde, etkilenme özne üzerine kaydığı için, nesne bulunmaz. İsim cümlelerinde de yalnızca nitelik, oluş ve durum bildirildiği, herhangi bir etki söz konusu olmadığı
için nesne yer almaz.

Türkçe cümlelerde iki türlü nesne bulunur. Eğer nesne ekli yükleme hâlindeyse buna belirtili nesne, eksiz yükleme hâlindeyse buna da belirtisiz nesne denir. Belirtili nesne, -ı (-i, -u, -ü) yükleme hâli ekini alır ve belirli bir varlığı ifade eder. Belirtili nesnenin söz diziminde belli bir yeri yoktur; cümlenin herhangi bir yerinde bulunabilir. Özellikle vurgulanmak istendiğinde yükleme yaklaştırılır. Belirtisiz nesne ise her zaman yüklemin önünde yer alır. Yüklemle belirtisiz nesne arasına da, de, dahi, bile gibi kuvvetlendirme edatları ve soru eki dışında başka öge girmez. Cümle çözümlemelerinde nesne ögesini bulmak için yükleme ne?, neyi?, neleri? ve kimi?, kimleri? soruları yöneltilir. Bunlara cevap olan
öge nesnedir. Ancak ne sorusunun cevabı olan nesne, belirtisiz nesnedir.

Yer tamlayıcısı, cümlede yüklemin bildirdiği hareket, iş veya oluşun yerini ve yönünü bildiren ögedir. Hareketin, oluş ve kılışın nereye, neye, kime yöneldiğini; nerede, nede, kimde
geçtiğini ve nereden, neden, kimden ayrıldığını gösteren cümle ögesidir. Bu bakımdan yer tamlayıcısı mutlaka ismin yaklaşma (-a), bulunma (-da) ve uzaklaşma /ayrılma (-dan) hâl eklerinden birini alarak yükleme bağlanır. Yer tamlayıcısı yüklemle dolaylı olarak ilgili olduğu için dolaylı tümleç olarak da adlandırılır. Cümle çözümlemelerinde yer tamlayıcılarını bulmak için yükleme “nereye?, nerede?, nereden?; kime?, kimde?, kimden?, neye?, nede?, neden?” gibi sorular
yöneltilir. Bu sorulara cevap olan dil birlikleri yer  tamlayıcısıdır.

Zarf tümleci, cümlede yüklemin anlamını zaman, yer, yön, durum, miktar, tarz, sebep, ölçü, araç, soru, şart vb. yönlerden tamamlayan ögedir. Cümle çözümlemelerinde
yükleme niçin?, nasıl?, ne zaman?, ne kadar?, ne şekilde?, ne ile?, kiminle?, hangi durumda?, hangi şartlarda? gibi sorular yöneltilerek zarf tümleci ögesinin bulunması sağlanır.

Kelime grubu, bünyesinde birden fazla kelime
bulunduran, yapı ve anlam bakımından bir bütünlük gösteren, cümlede bir bütün olarak kullanılan ve herhangi bir yargı bildirmeyen dil birlikleridir. Bu birlikler; bir tek nesneyi, bir tek kavramı veya tek bir hareketi karşılamak üzere yan yana gelebilir ve tek bir kelime gibi işlev görür. Kelime gruplarında, grubu oluşturan kelimeler belli bir düzen ve kurallar çerçevesinde arka arkaya gelir. Kelimelerin dizilişindeki sırayı belirleyen temel kural, genellikle, yardımcı ögelerin önce, temel ögelerin sonra gelmesidir.

Bu cümle, basit bir fiil cümlesidir. Cümlede "andırıyordu" yüklem; "dar kapısından başka aydınlık girecek hiçbir yeri olmayan dükkânında, tek başına, gece gündüz kıvılcımlar saçarak çalışan Koca Ali" özne; "tıpkı kafese konmuş terbiyeli bir aslanı" ise belirtili nesnedir.

Bu cümlede "bitmemiş"  yüklem, "renk ve güzel kokular" özne, "henüz" zarf tümleci, "fakat" cümle dışı öge (bağlaç), "kaybolmuştu" yüklem, "baharın bol renkleri" özne ve "hissedilmez şekilde" zarf tümlecidir. Bu cümle bağlı bir cümledir.

"Renk ve güzel kokular" bağlama grubu,  "güzel koku" sıfat tamlaması, "baharın bol renkleri" belirtili isim tamlaması, "bol renk" sıfat tamlaması, "hissedilmez şekil" sıfat tamlaması,  "kaybol-" birleşik fiil ( <kayıp + ol-, isim + yardımcı fiil kalıbında) ve "hisset-" birleşik fiildir (< hiss + et-, isim + yardımcı fiil kalıbında).

Cümle bir ki’li birleşik cümledir ve cümlede bir temel bir de yan cümle olmak üzere iki cümle vardır. Temel cümlede "bilelim" yüklem, "biz" gizli özne, "ki" cümle dışı öge (bağlaç)tır. Yan cümlede "başka milletlerin avıdır" yüklem ve "millî benliğini bulamayan milletler" öznedir. Yan cümle bir isim cümlesi olup temel cümleyi nesne ögesi olarak tamamlamaktadır. Yani "Millî benliğini bulamayan milletlerin başka milletin avı [olacağını] bilelim." anlamı vardır.

Şiirde üç basit cümle bulunmaktadır. Birinci cümle: Can evimden baktım sana İstanbul! İkinci cümle: Rüzgârların anamın duası kadar serin. Üçüncü cümle: Beyaz şamdanlar gibi yükseliyordu ince kalem kalem minarelerin.

"Baktım" yüklem, (ben) gizli özne, "sana" yer tamlayıcısı, "can evimden" yer tamlayıcısı, "İstanbul"  ise cümle dışı öge (seslenme)dir.

"Anamın duası kadar serin" yüklem ve "rüzgârların" öznedir.

"Yükseliyordu" yüklem, "ince kalem kalem minarelerin" özne ve "beyaz şamdanlar gibi" zarf tümlecidir.

"Can evim" tamlayanı düşmüş iyelik grubudur, aslı ([benim] can evim)dir. "Can evi" belirtisiz isim tamlamasıdır.

"Anamın duası kadar serin" sıfat tamlamasıdır. "Anamın duası kadar" edat grubu, "anamın duası" ise tamlayanı düşmüş iyelik grubudur, aslı ([benim] anamın duası)dır. "Anamın duası" ise belirtili isim tamlamasıdır.