İçte ve dışta hükümete ve ülkeye yönelik giderek
artan eleştiriler çok geçmeden Serbest Cumhuriyet Partisi
(SCP)’nin kurulmasını ve Türkiye’nin ikinci kez çok
partili demokrasiye geçmesini sağlamıştır. Avrupa’nın
Türkiye’deki yönetimi diktatörlük olarak tanımlaması en
önemli dış nedendi.Halk, dilek ve isteklerini CHP üst
yönetimine ulaştırmakta büyük sıkıntı yaşıyor, parti tabanı
ve yerel parti örgütleri aracılık görevini yerine
getirmiyordu. Bu koşullarda Mustafa Kemal Paşa, çözümü
yeni bir partinin kurulmasında buldu. Partinin başkanlığı
için de hükümetin devletçi politikalarını benimsemeyen
Fethi Bey’i tercih etmiştir.

Fethi Bey 11 maddelik parti programında;
vergilerin hafifletileceği, devlet gelirlerinin yararlı işlerde
kullanılacağı, bayındırlık konusunda atılan adımların
halka ağır yük getirmesinden kaçınılacağı, ekonomide
liberal bir politika izleneceği, yabancı sermayenin önünün
açılacağı, Ziraat Bankası’nın çiftçi yararına yeniden
yapılandırılacağı, halkın önündeki bürokratik engellerin
hızla ortadan kaldırılacağı, rüşvet ve suistimallerle
mücadele edileceği, mahkemelerin hızla iş bitirmesi için
sürekli denetleneceği ve örgütlenmedeki noksanların
tamamlanacağını iddia etmiştir.

Fethi Bey’in ilk günden itibaren iktidara aday
olduğunu açıklaması ve halktan aldığı olumlu yanıt iktidar
ile muhalefet arasında ılımlı ilişkiyi
sonlandırdı.SCP’lilerin devrimleri benimsemediği, fesi ve
Arap harflerini geri getirecekleri yönündeki propagandalar
Fethi Bey tarafından “iftira” olarak değerlendirildiyse de
CHP’liler SCP’yi irticai tehlike yaratmakla, devrim
karşıtlarını partide toplamakla ve Cumhuriyet rejimini
tehlikeye sürüklemekle suçladılar.

SCP’nin kapatılması ile ikinci kere başlayan tek
partili dönem 26 Eylül 1930’da Abdülkadir KemaliBey
tarafından kurulan Ahali Cumhuriyet Partisi’yle son bulsa
da, partinin 21 Aralık’ta Bakanlar Kurulu kararıyla
kapatılması ülkede tek partili sistemi geri getirmiştir.

CHP; 1919’daki Sivas Kongresi’nde örgütlenen,
“Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti”nin
siyasal parti halinde dönüşmesi ile kurulmuştur.

Tüzük; 106 madde ve bir ekten oluşmuş; genel
esaslara, parti teşkilatına ve bir de genel maddeye yer
verilmiştir. İlk 7 madde “Genel Esaslar”a ayrılmış,
Partinin Cemiyetler Kanunu’na göre kurulmuş siyasi bir
cemiyet olduğu vurgulanmıştır. Parti; ulus egemenliği,
yasa üstünlüğü ve halkçılık ilkesi temeline oturtulmuştur.
Partinin ‘bir ihtilal partisi değil, bir devrim partisi’
olduğunu vurgulayarak çağdaşlaşma sürecinin başladığını
da vurgulamıştır. Herkese açık bir partidir. Partiye
girebilmek için yurttaşlarda aranan koşullar “Türkiyeli
olması”, gerçekten “halkçı” olması, parti program ve
tüzüğünü kabul etmesidir.

Mustafa Kemal Atatürk Nutuk’u 1919’dan
1927’ye kadar geçen süreç içinde gerçekleştirilen
icraatların halka aktarılması maksadıyla oluşturmuştur.
Metnin tümü ya doğrudan doğruya Mustafa Kemal
tarafından hazırlanmış, dikte ettirilmiş ya da gözden
geçirilmiştir. Hemen her sayfada iki belgenin var olması
eserin bir anı kitabı niteliğinden çok halka hesap verme
amacında olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Kitabın
çoğunluğu Kuvayı Milliye dönemini aktarmakta olup
sonrası daha az bir bölümü ihtiva eder. Mustafa Kemal
Atatürk kendisine hediye edilen ev ve arazi gibi
taşınmazlarla mücadele zamanında toplanan paraların da
nerelere ve nasıl harcandığını açıkça belirtmiştir. Bu
bakımdan Nutuk CHP’nin geçmişe yönelik tüzüğünün
uygulanmasının da bir denetimi niteliğindedir.

CHP, ulus olabilmenin ölçüsünü dilde, duyguda
ve düşüncede birlik olarak görmüştür. Türk dilinin ve
kültürünün geliştirilmesini, yayılmasını ve tüm
çalışmalarda bu ülkünün esas alınmasını ise
ulusçuluğun/milliyetçiliğin ön koşulu olarak belirlemiştir.
Türk dilinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması amacı
tüzüğün 5. Maddesinde yer almıştır.

1927 Tüzüğü “Tek Partili” düzene CHP’yi de
hazırlayan bir tüzük olma özelliğini taşımaktadır. İlk kez
bu tüzükte değiştirilemez hükümlere yer verilmiştir.
Tüzüğün 40. maddesi ile dernek yönetimlerinin önceden
belirlenme yetkisi hemen tümüyle partiye geçmiştir. Parti
ideolojisi belirginleşmeye başlamış, genel başkan ile genel
başkanlık divanının yetkileri artmış, merkezin taşra
örgütünü denetleyebilmesi için müfettişlikler
oluşturulmuştur.

Üçüncü Büyük Kurultay’da CHP’nin ilkelerine
devletçilik ve devrimcilik ilkeleri eklenmiş, Partinin temel
düşüncelerini yansıtan altı ilke Kurultay tarafından kabul
edilmiştir.

6 ilke, 1937 yılında Anayasaya alınarak devletin
nitelikleri haline getirilmiştir. Anayasada değişiklik
önerisi İsmet İnönü ve 153 arkadaşından gelmiştir.5 Şubat
1937’de, oylamaya katılan 321 milletvekilinin oy birliği
ile Türkiye Devleti’nin cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı,
devletçi, laik ve devrimci olduğu saptanmıştır.

CHP’nin benimsediği ideolojik yapıya Anayasal
nitelik verilmesi ile başlayan Parti-Devlet bütünleşmesi
giderek perçinlenmiştir. Parti Genel Sekreterliğine gelen
İsmet İnönü ertesi gün ulusa yönelik bir beyanname
yayınlamıştır. Bu beyannamede Parti Genel Başkanlık
Kurulunca Cumhuriyet Halk Partisi’nin ülkenin siyasal ve
sosyal yaşamında güttüğü yüksek amaçların
gerçekleştirilmesini kolaylaştırmak ve partinin gelişimine
ivme kazandırmak amacıyla “Parti faaliyeti ile Hükümet
idaresi arasında daha sıkı bir yakınlık ve daha ameli bir
beraberlik” sağlanmasına karar verildiğine dikkati
çekmiştir.

CHP Kurultayı 26 Aralık 1938’de olağanüstü
olarak toplandı. CHP tarihine I. Olağanüstü Kurultay
olarak geçen bu kurultayda CHP Tüzüğü’nün 2, 3 ve 4.
maddelerinde değişiklikler yapıldı. Bu çerçevede Mustafa
Kemal Atatürk, Partinin “Ebedi” Başkanı olarak anılırken
CHP Genel Başkanlığına “Değişmez Başkan” sıfatıyla
İsmet İnönü getirildi. Sonrasında İsmet İnönü bu
sebeplerle Milli Şef olarak adlandırılır olmuştur.

1939 Tüzüğü’nün en büyük yeniliği ise Müstakil
Grup’un kurulmuş olmasıdır. Grup üyelerinin Kurultay
Genel Kurulu’nca seçilmesi, başkanının Parti Değişmez
Genel Başkanının olması, Grup Başkanvekilinin ise
Değişmez Genel Başkan tarafından ve grup üyelerinden
seçilmesi kararlaştırılmıştır. Müstakil Grup, devlet
işlerinin, büyük kurultay kararlarının ve tüzük
hükümlerinin uygulanmasını denetlemekle
görevlendirilmiştir. Dört yıllık faaliyet raporu hazırlamak
ve gelecek kurultaya sunmakla da yükümlüdür. Aldığı
kararlar doğrultusunda Bakanlar Kurulu’na soru ve
gensoru önergesi verebilecek, genel görüşme
isteyebilecektir. Bu yeniliğe rağmen tüzük gereğince
Müstakil Grup Başkanı doğrudan doğruya Değişmez
Başkan’a bağlı olduğu için grubun bağımsız hareket etme
kanalları tıkanmıştır.

Altıncı Kurultay’da daha çok ulusal savunma ve
dış ilişkiler konularına ağırlık verilmiştir.Dünya savaşının
etkileri programa yansımıştır. Bu çerçevede Program’ın
“Cihan Harbi İçinde İdare” başlığını taşıyan Beşinci
Bölüm’de Türkiye’nin savaşa ilişkin politikası
özetlenmiştir. “Yurtta sulh cihanda sulh, Partinin daimi
prensibi” olarak kabul edilmiş, Türkiye’nin onuru ve
yaşamsal çıkarları zedelenmedikçe de bu ilkeye bağlı
kalınacağı vurgulanmıştır. “Cihan Harbinden Sonraki
İhtimaller” başlığını taşıyan AltıncıBölüm’de barışın nasıl
sağlanacağının henüz belli olmadığı için savunma
giderlerinin aynı düzeyde devam edebileceğine işaret
edilmiş, buna karşın vatanın imarına hız verilip
makineleşmenin artırılacağı da belirtilmiştir.

Türk Ocakları gerçekten ülkede ulusal bilincin
doğması ve yayılması için çaba harcamış, eylem ve
yayınları ile Türk milliyetçiliğinin oluşturulmasına büyük
katkı sağlamıştı. Atatürk, Türk Ocakları’nın Cumhuriyet
yönetimine bağlı, çağdaş ve gerçekçi bir kültür
ulusçuluğunun işlendiği kuruluşlar halinde örgütlenmesini
istemiştir. Ancak, üst düzey kimi yöneticilerinin
Terakkiperver Cumhuriyet Partisine katılması ocaklar
üzerinde ilk kuşkuyu yaratmış, 15 Ekim 1927’de toplanan
CHP İkinci Kurultayı’nda Türk Ocaklarının Parti
denetiminde bir kuruluş olarak çalışmalarını sürdürmesi
görüşü yaygınlık kazanmıştı. 1931’de Türk Ocakları
Olağanüstü Kurultayı toplandı. Genel Başkan Hamdullah
Suphi Tanrıöver Atatürk’ün “kurduğu partinin kadrolarını,
ulussever, halkçı ve cumhuriyetçi gençlerle büyütmeyi”
istediğini, bu nedenle ocakların CHP’ye bağlanmasının yerinde olacağını belirtti. Sonuç olarak Türk Ocakları
Derneğinin kapatılmasına ve derneğin sahip olduğu tüm
hakların CHP’ye devrine karar verildi.

Atatürk CHP’nin Halkevleri ile bütün yurttaşlara
kucak açmasını “sosyal ve kültürel bir devrim” olarak
nitelendirmiştir. Halkevleri Tüzüğü de bu devrimi
gerçekleştirecek şekilde kaleme alınmış; Dil, Edebiyat,
Tarih; Güzel Sanatlar; Temsil (Tiyatro); Spor; Sosyal
Yardım; Halk Dershaneleri ve Kurslar; Kütüphane ve
Yayın; Köycülük; Müze ve Sergiler olmak üzere 9
şubeden oluşması öngörülmüştü. Halkevine girmek
isteyen her yurttaş, uzmanlığı ve isteğine göre şubelerden
birine üye olma hakkına sahipti. Halkevlerinin gelirini ise
bulunduğu yerdeki parti, belediye, özel idare gibi
kurumların ayıracağı ödenek ve bağışlar oluşturuyordu.

Atatürk’ün ölümünden sonra küçük kentlerde ve
kasabalarda Halkevi yerine Halkodası adı verilen daha
küçük çaplışubeler de açıldı. Ancak 1950 yılında işbaşına
gelen Demokrat Parti 8 Ağustos 1951’de çıkardığı yasa ile
Halkevlerini kapatarak mal varlıklarını hazineye devretti.
27 Mayıs 1960’dan sonra Halkevlerini canlandırmak için
yapılan girişimlerden de olumlu sonuç alınamadı.

Siyasal yaşamda çok sesliliği sağlamak, denetim
sistemini çalıştırmak amacıyla 22 seçim bölgesinden
gereklisayıdan daha az aday göstererek CHP’li olmayan
kimi üyelerin TBMM’de yer almasını sağlamaya yöneldi.
Bu amaçla çeşitli bölgelerden 30 milletvekilliği boş
bırakılmıştır.CHP, iktidara muhalefet edecek kimi
isimlerin TBMM’de yer almasınısağlayarak muhalefet
partisinin olmamasından kaynaklanan boşluğu
doldurmaya yönelmiştir.

Kadınlara siyasal haklar tanınması için ilk büyük
adım 3 Nisan1930’da atıldı. Belediyeler Yasası ile seçme
ve seçilme konusunda kadın-erkek ayrımı kaldırıldı. 18
yaşını bitiren her Türk vatandaşı kadın da belediye
seçimlerindeoy kullanabilecekti. Seçilme için gerekli yaş
sınırı da 25 olarak saptandı. Yasanınkabul edilmesinin
ardından yapılan seçimlerde Türk kadını ilk kez oy
kullandı.

1934 yılında TBMM’de İsmet İnönü ve 109
milletvekilinin önerisiyle kadınlar da seçme ve seçilme
hakkına sahip olmuşlardır. Yeni yasa ile 22 yaşını bitiren
kadın, erkek her Türk milletvekili seçme hakkına sahiptir
(madde 10). Otuz yaşını bitiren kadın, erkek her Türk de
milletvekiliseçilebilecektir (madde 11).1935 seçimlerinde
17 kadın TBMM’de yer buldu, ara seçimlerde bir kadın
milletvekiliseçildi. Böylece 18 kadın milletvekili ile Türk
demokrasisi önemli ve büyükbir adım daha atmış oldu.

Almanların 1941 yılı başında Yunanistanve Ege
adalarını işgal etmesi Alman-Sovyet dayanışmasını
sarsarken Türk-Sovyetilişkilerinde ılımlı bir hava
estirmeye başladı. Zira, Alman yayılmasından Türkiyede
endişe duyuyordu. Ancak Hitler, 28 Şubat 1941’de
İnönü’ye gönderdiği mesajla;Bulgaristan’da İngiltere’ye
karşı önlemler alacak olan Almanya’nın bu harekâtının
Türkiye’nin toprak bütünlüğüne ve siyasal bağımsızlığına
tehdit oluşturmadığını, Türkiye’ye yönelik bir saldırı
niyeti taşımadığını, Almanya’nın bu bölgede hiçbirtoprak
talebi olmadığını ve Alman birliklerinin Türk sınırından
belli bir uzaklıkta duracağını bildirdi. İsmet Paşa ise
yanıtında Türkiye’nin, kendi politikasınıkendisinin
belirleyeceği ve her türlü saldırı ve isteğe karşı
topraklarını koruyacağıyönündeki kararlığını Hitler’e
bildirdi. Almanya bu kez Trakya’da toprak ve Ege’debazı
adaları önererek Türkiye’yi yanına çekmeye çalıştı. 18
Haziran 1941’de deTürkiye ile Almanya arasında Dostluk
Antlaşması imzalandı.

CHP, 1950’de yapılan seçimler sonrasında
iktidarı Demokrat Parti’ye teslim ederek muhalefet
görevini üstlenmiştir. Böylelikle tek parti dönemi sona
ermiş ve Türkiye Cumhuriyeti çok partili döneme
girmiştir.

Serbest Cumhuriyet Partisi yöneticilerinin kararıyla Abdulkadir Cemali tarafından kurulan partiSerbest Cumhuriyet Partisi yöneticilerinin kararıyla Abdulkadir Cemali tarafından kurulan parti

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ilk defa Sivas kongresinde örgütlenmiştir. 

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk cemiyeti 9 Eylül 1923'ten sonra Halk Fırkası ismini almıştır. 

Cumhuriyet Halk Partisi'nin ilk kurultayı olarak 1919 yılında yapılan Sivas Kongresi kabul edilmektedir.

Atatürk Nutuk konuşmasını partisinin 1927 yılında düzenlenen ikinci kurultayında gerçekleştirmiştir. 

Cumhuriyet Halk Partisi'nin ilkelerine devletçilik ve devrimcilik ilkeleri 1931 Büyük Kurultayı'nda eklenmiştir. 

"Kemalizm" kavramı Cumhuriyet Halk Partisi programına 1935'te gerçekleştirilen dörüdüncü büyük kurultayla birlikte parti programına girmiştir. 

İsmet İnönü 1938 CHP I. Olağanüstü Kurultayı'nda "değişmez başkan" sıfatıyla, CHP Genel Başkanlığına getirilmiştir.

Köylerin eğitim ve öğretim işlerinde köylüye rehberlik etmek üzere köy eğitmenlerinin istihdam edilmesi Cumhuriyet Halk Parti'sinin 1939 Büyük Kurultayı'nda (Beşinci Kurultay) kararlaştırılmıştır.

Cumhuriyet Halk Partisi'nin amacı ilk kez belirtildiği ve tek parti devri içinde toplanan son CHP kurultayı 1943 Büyük Kurultayı'dır. 

Türk Ocakları Derneği 10 Nisan 1931'de Cumhuriyet Halk Partisi'ne bağlanmıştır

Halkevleri Demokrat Parti döneminde kapatılarak mal varlığı hazineye devredilmiştir.

Türk kadını ilk kez 3 Nisan 1930'da belediye seçimlerinde oy kullandı.

1935 yılında yapılan milletvekili seçimleri ve ara seçimlerin ardından TBMM'de 18 kadın milletvekili yer almıştır. 

Türkiye Cumhuriyeti Seçim Yasası'nda 1934 yılının ardından yapılan değişikliğe göre 34 yaşını bitirmiş olan kadınlar milletvekili olarak seçilebilir.

İkinci Dünya Savaşı sırasında Türkiye Üç Taraflı Karşılıklı Yardım Antlaşması'nı İngiltere ve Fransa ile imzalamıştır.

Türkiye ile Almanya arasındaki Dostluk Anlaşması 18 Haziran 1941'de imzalanmıştır. 

Türkiye Cumhuriyeti'nde 1946'da yapılan seçimler sonrasında iktidarı Demokrat Parti devralmıştır.