Ulaşım alanında gerçekleşen gelişmeler toplumları ekonomik, politik ve toplumsal açıdan büyük bir değişime yöneltmiştir. Bu süreçte ilk büyük ilerleme demiryolu ulaşım sistemleri alanında sağlanmıştır.

Doğa güçlerinin yerine makine gücünün ikame edilmesi, modern ulaştırma sisteminin başlangıcı olarak kabul edilir. Modern hayatın doğuşu ise demiryolu taşımacılığı ile başlamıştır. Demiryolu taşımacılığı alanında başlayan atılım, sürece hareketlilik kazandırarak hem yeni doğan endüstrinin iş gücü ile hammadde sorunlarına ve pazar gereksinimlerine çözüm getirmiş, hem de endüstri merkezleri dışındaki alanlarda kitlesel üretim gerçekleşmiştir. Tüm bunların dışında, gelişmiş endüstri ülkeleri az gelişmiş ülke pazarlarıyla bağlantısını da bu dönemde kurarak Avrupa’daki kapitalist sistemin işlerliği için gerekli altyapının oluşmasını sağlamıştır.

Sanayi devriminin ivme kazandığı yıllarda yeni bir ulaştırma biçimi olarak ortaya çıkan demiryolları, bir yandan yarattığı pazarla demir-çelik sanayinin gelişimine önemli katkılarda bulunurken, diğer yandan da özellikle kömür, demir ve çelik gibi ağır hacimli malların taşımacılığının daha ucuz, daha hızlı ve daha düzenli bir şekilde gerçekleşmesini sağlamıştır. Ayrıca, üretim ve dolaşımın ulusal pazarlar dışına taşınıp uluslararası kimliğe bürünmesiyle birlikte demiryolu taşımacılığı da uluslararası nitelik kazanmıştır.

Demiryolu taşımacılığındaki gelişmeler, ülke yatırımlarının bu yöne kaymasına yol açmış, yeni hatların açılmasıyla birlikte dünya ticaret hacminin artmasını sağlamıştır. Ekonomideki bir gelişme, potansiyel kaynak mevcutsa, çarpan ve hızlandıranın etkisiyle daha büyük zincirleme bir gelişmeye yol açar. Özellikle sanayinin gelişimi sürecinde gıda maddeleri ve tekstil üretiminde büyük aşamalar kaydedilmiştir. Böylelikle demiryolu taşımacılığı diğer faaliyet alanlarını etkilemiş ve dışsal yararlar yaratarak diğer sektörlerin kapasitelerinin artırılmasında önemli bir araç olmuştur.

Türkiye’de demiryolu taşımacılığı, Osmanlı Devletinin son zamanlarında yaygınlaşmaya başlamıştır. Demiryolu taşımacılığı yatırımlarının yapılabilmesi için Fransa, Almanya ve İngiltere’ye çeşitli imtiyazlar verildiğini görmekteyiz. Batılı sermayedarlar, sanayi devrimi ile çok önemli ve stratejik bir ulaşım yolu olan demiryolunu, tekstil sanayinin hammaddesi olan tarım ürünlerini ve önemli madenleri en hızlı biçimde limanlara, oradan da kendi ülkelerine ulaştırmak için inşa etmişlerdir. Üstelik kilometre başına kâr güvencesi alarak demiryolunun 20 km çevresindeki maden ocaklarının işletilmesi gibi imtiyazlar alarak demiryolu inşaatlarını yaygınlaştırmışlardır.

Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra 1932 ve 1936 yıllarında hazırlanan 1. ve 2. Beş Yıllık Sanayileşme Planları’nda, demir-çelik, kömür ve makine gibi temel sanayilere öncelik verilmiş olması demiryolu taşımacılığına olumlu katkılar yapmıştır. Büyük miktarlardaki bu tür ağır ve hacimli yüklerin, en az maliyetle taşınabilmesi amacıyla, demiryolu yatırımlarına ağırlık verilmiştir. Demiryolu hatlarının güzergâh seçiminde, sanayinin yurt geneline yayılması amacı önemli bir etken olmuştur.

Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra 1932 ve 1936 yıllarında hazırlanan 1. ve 2. Beş Yıllık Sanayileşme Planları’nda, demir-çelik, kömür ve makine gibi temel sanayilere öncelik verilmiş olması demiryolu taşımacılığına olumlu katkılar yapmıştır. Büyük miktarlardaki bu tür ağır ve hacimli yüklerin, en az maliyetle taşınabilmesi amacıyla, demiryolu yatırımlarına ağırlık verilmiştir. Demiryolu hatlarının güzergâh seçiminde, sanayinin yurt geneline yayılması amacı önemli bir etken olmuştur. Bu süreçte ülkedeki demiryolu taşımacılığı ile aşağıdaki hedeflere ulaşılması planlanmıştır:

• Demiryollarının, potansiyel üretim merkezlerine ve doğal kaynaklara ulaşması amaçlanmıştır.

• Demiryollarının, üretim ve tüketim merkezleri ile özellikle limanlar ile art bölgeler arası ilişkileri kurması amaçlanmıştır.

• Demiryollarının, ekonomik gelişmenin ülke düzeyinde yayılmasını sağlamak amacı ile özellikle az gelişmiş bölgelere ulaşması amaçlanmıştır.

• Demiryollarının, milli güvenlik ve bütünlüğün sağlanması amacına dönük olarak ülkeyi sarması hedeflenmiştir.

Günümüzde raylı sistemleri iki başlık altında incelemekteyiz. Bunlar, kent içi raylı taşımacılık sistemleri ve demiryolu taşımacılığıdır. Demiryolu taşımacılığı raylı sistem teknolojisi ile taşımacılık hizmeti gerçekleştirmektedir.

Kent içi raylı taşımacılık sistemleri ile; kent içi ve yakın çevresinde, kısa mesafeler arasında, tramvay, hafif raylı sistem, metro, maglev, monoray, finiküler sistemler kullanılarak yolcu taşımacılığı gerçekleştirilir

Füniküler: Kısa mesafeli dik rampalarda çalışan taşıma aracıdır. Vagonları çelik halatlarla çekilir, çıkan ve inen vagonlar ağırlıkları ile birbirlerini dengeler.

Madeni bir yol üzerinde, araç sistemlerinin mekanik bir güçle hareket ettirildiği, iki nokta arasında, madeni tekerlekli araçlar içinde yolcu ve yük taşınmacılığı gerçekleştiren faaliyet demiryolu taşımacılığı olarak tanımlanır.

Trenlerin trafiği ile ilgili bilgilerin yer aldığı grafik, kalkış-varış tarifeleri, broşür, ilan, afiş ve yolcu rehberlerinin tümüne orer denilir.

Seyir cetvelleri; bir trenin çıkışından varışına kadar olan seyirleri ile diğer trenlerle ilişkilerini gösterir cetveldir. Seyir cetvelinde trenin numarası, türü ve sınıfı, istasyonlar, duraklar, saydingler, orer bakımından en yüksek hız, en az seyir süresi, doğal seyir süresi, istasyonlarda duruş süresi, istasyonlardan kalkış ve istasyonlara varış saati, buluşacağı ve önüne geçeceği trenlerin numaralarına ait bilgiler bulunur. Özel trenin sefere konulması nedeniyle buluşma ve öne geçmelerde bekletilmesi gereken trenler, özel trenin seyir cetvelinde belirtilir.

Demiryolunda; altyapı platformu üzerine oturan, üzerinde trenlerin hareket etmesini sağlayan, trenlerin ağırlığını platforma aktaran ray, travers, balast ve bağlantı malzemelerinin tamamına üstyapı denir.

Demiryolu hatlarının inşasının maliyetini genellikle devletler üstlenir. Fakat son yıllarda özel sektörün üstlendiği projeler de görülmektedir. Çoğunlukla devlet tarafından finanse edilen ve inşa edilen ana hatlar özel sektör girişimlerinin ya da tüzel kurumların üretim ya da dağıtım merkezlerine (fabrikalar, organize sanayi bölgeleri, depolar, antrepolar gibi) kadar ulaşmazlar. Fakat demiryolu taşımacılığından yararlanmak amacıyla hatların sözü edilen yerlere ulaşması gerekiyorsa gerçek ve tüzel şahıs arazilerine de özel demiryolu hatları inşa edilebilir. Bunlara iltisak hattı denilmektedir. İltisak hatları, demiryolu taşımacılığında kapıdan kapıya taşımacılık yapılmasında önemli rol oynar. Bu yönü ile lojistik faaliyetleri açısından son derece önemli bir demiryolu hattı türüdür.

Dağıtım (Triyaj) İstasyonu: Farklı istasyonlardan gelen dolu yük vagonlarının, gidecekleri yönlerin ve yerlerin saptandığı, vagonların bu saptamaya göre birleştirilerek tren oluşturulduğu istasyonlara denir. Dağıtım istasyonları farklı demiryolu hatlarının kesiştiği noktalarda (Eskişehir, Afyon ve Kayseri’de olduğu gibi) oluşturulur.

Bazı durumlarda yükün göndericileri ya da alıcıları taşımacılık süreçlerine ilişkin işlemleri kendileri yapmak ya da takip etmek istemezler. Çünkü bu işlemler, özellikle uluslararası taşımacılıkta, uzmanlık gerektirir. Bu gibi durumlarda, diğer taşımacılık türlerinde de olduğu gibi, süreçte gönderici ve/veya alıcı adına bazı işlemleri üstlenen aracı kuruluşlar devreye girerler. Bunlar gönderici ile demiryolu taşımacılığı hizmetini sunan işletmeler arasında bir köprü rolü üstlenirler. Bu tür işletmelere taşıma işleri komisyoncusu (freight forwarder) ya da kargo acentesi denilmektedir.

Ro-La kavramı Almanca Dilinde yürüyen yol (Rollende Landstrase) anlamına gelen iki kelimenin kısaltmasından oluşmaktadır. Bu demiryolu taşımacılığı türünde, yüklü kamyonların özel vagonlarda taşınması söz konusudur. Kamyonlar çok basit bir yükleme sistemi ile vagonlara çıkarılır ve trenlerle gidecekleri yerlere taşınırlar. Varış yerlerinde ise trenden indirilerek karayolu ile asıl gidecekleri yere doğru yola koyulurlar.

Ro-La taşımacılığının avantajlarını aşağıda inceleyelim:

• Kamyonlar vagonlardan indikten sonra yollarına devam edebilmektedir. Bu sayede, demiryolu taşımacılığı kullanıldığı halde, karayolu taşımacılığının en avantajlı yanı olan kapıdan - kapıya taşımacılık üstünlüğü devam ettirilmektedir.

• Kamyonlar vagonlara yüklenirken ya da vagonlardan indirilirken özel donanım ya da terminal gerekmemektedir. Bu durum hem kolaylık ve esneklik sağlamakta hem de taşımacılık maliyetlerini azaltmaktadır.

• Kamyonlar vagonlarda taşınırken taşıt sürücüleri de özel vagonlarda yolculuk ederler ve dinlenme olanağı bulurlar.

• Kamyonlar demiryolu ile taşınınca karayollarındaki kamyon trafiği azaltılarak emniyet artırılmakta, buna karşın çevre kirliliği azaltılmaktadır.

Ro-La taşımacılığının en önemli dezavantajı ise kamyonların boş ağırlıklarının da demiryolu için taşınan yük olarak görülmesidir. Ağır yükler taşıyabilen kamyonların kendileri de ağırdır. Toplam taşımacılık fiyatı buna göre hesaplanmakta, bu da taşımacılık maliyetini artırmaktadır.

Blok trenler yüklerini; kalkış ve varış yerleri arasında, ara istasyonlarda lokomotif ve vagon değiştirmeden ve manevra yapmadan direkt olarak taşıyan trenlerdir. Blok tren uygulamasında ara istasyonlarda trene vagon eklenmez, çıkartılmaz ya da yük boşaltma bindirme işlemi yapılmaz. Süreç içindeki bu işlemlerin ortadan kalkması, taşınan yüklerin zarar görme olasılığını ve güvenlik sorunlarını azaltır.

Dünyada uzun yıllardır kullanılmakta olan ve lojistik merkez olarak da adlandırılan lojistik köy uygulamaları ülkemizde de giderek yer bulmaktadır. Lojistik köylerin kuruluş amacını, taşımacılık bakış açısıyla, ulaştırma türlerinin birlikte ve entegre bir şekilde kullanılmasına uygun ortamlar yaratmak olarak değerlendirmekteyiz. Resmin bütününü görmeye çalıştığımızda ise amacın lojistik faaliyetler kapsamındaki tüm hizmetleri bir araya getirmek olduğunu görürüz. Lojistik köyler için yer seçiminde deniz kıyılarında limanların olduğu bölgeler, iç kesimlerde ise demiryolu, havaalanları ve karayollarının güçlü olduğu bölgeler aday olmaktadır. Fakat yukarıda da belirttiğimiz gibi lojistik köylerin, mümkün olduğunca çok ulaştırma türünü entegre edecek, üretim ve dağıtım merkezlerine yakın yerlerde kurulmalarında fayda vardır. Fakat nerede kurulursa kurulsun, lojistik köyler için demiryolu taşımacılığının varlığı vazgeçilmezdir.

Türkiye’nin ilk “lojistik köyü” Gelemen’de (Samsun) 06.07.2007 tarihinde işletmeye açılmıştır. Lojistik köyden demir, hurda, rulo saç, bakır, klinker, konteyner, çimento, kömür, kereste, buğday, gıda maddesi, un ve gübre taşıması yapılacaktır.