Ödemeler dengesi, bir ekonomide yerleşik kişilerin diğer ekonomilerde bulunan yerleşik kişiler ile belirli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin kayıtlarını gösteren bir rapordur. İstatistiki nitelikte olan bu rapor aylık, üçer aylık ve yıllık olarak hazırlanır. Zamana bağlı olarak açıklanan, dinamik bir kavram olduğu için ödemeler dengesi bir akım değişkendir

Ekonomik işlemler, ülke yerleşikleri ile yabancı ülke yerleşikleri arasında, mal, hizmet, sermaye ve gelir akımı ile reel veya finansal karşılıksız transfer işlemleridir

Özet tablo: Sadece başlıca kalemleri içeren, sınırlı ölçüde bilgi veren bir tablodur.
Analitik tablo: Bir ekonomideki gelişmeleri analiz etmeye imkân verecek tüm gerekli kalemleri içeren tablodur.
Detay tablo: Ödemeler dengesinin en kapsamlı sunumunu içeren tablodur. Bu tabloda mal ve hizmet ticareti, gelir ve giderler dengesi, cari transferler, vadelerine ve sektörlere göre sermaye hareketleri, varlık ve yükümlülükler, kredi kullanımları ve geri ödemeleri yer alır.

Çift Kayıt İlkesi: Ödemeler dengesinde her hesap bir karşı hesap ile kapatılır. Böylece muhasebedeki bilanço denkliği sağlanır.

Tüm ekonomik varlıklar piyasa değerleri ile ödemeler dengesine kaydedilir. Piyasa değeri ya da fiyatı, alıcı ile satıcının ödemeye ve satmaya razı olduğu ve işlemin gerçekleştiği fiyattır.

Ödemeler dengesi; biri Cari İşlemler Hesabı, diğeri Sermaye ve Finans Hesabı olmak üzere iki temel hesaptan oluşur

Cari İşlemler Hesabı’nda yer alan alt hesaplar şunlardır:
a. Mal Ticareti
b. Hizmet Ticareti
c. Gelirler
d. Cari Transferler

Sermaye ve Finans Hesabı ise tüm uluslararası finansal ve reel varlıkların alım
satım işlemlerinin kaydedildiği bir hesaptır. Finansal varlıklar; mevduatları, borçlanmaları, özel kesim ve devlet tahvillerini ve hisse senetlerini kapsar. Reel varlıklar ise fabrikalar, gayrimenkuller, antikalar gibi kalemlerdir. Ülke yerleşikleri tarafından yabancı varlıkların satın alınması ve satılması ile yabancılar tarafından yerel varlıkların satın alınması ve satılması bu hesapta takip edilir. Sermaye ve Finans Hesabı içinde yer alan alt hesaplar şunlardır:
a. Sermaye Hesabı
b. Finans Hesabı
c. Diğer Yatırımlar
d. Rezerv Varlıklar

Cari İşlemler Hesabı içinde yer alan mal ticareti kalemlerinin negatif sonucunu ifade eder. Kısaca ithalatın ihracatı aşmasıdır.

Bu hesapta mal ihracat ve ithalatı yer almaktadır. Ticaret konusu olan mallar; genel mal ticareti, işlem gören mallar, onarım gören mallar, taşıtlar için limanlarda sağlanan mallar ve ticari mal niteliğinde olan altın şeklinde sınıflandırılır.

Hizmet Ticareti Hesabı’nda taşımacılık, turizm, inşaat, sigortacılık, finansal hizmetler ve resmî hizmetler yer alır.

Karşılıksız Transfer: Çift kayıt ilkesine uymayan tek hesap olup bağışları, yardımları ve işçi dövizlerini kapsar. Yurt dışında çalışan işçiler o ülkenin yerleşiği olarak kabul edildiği zaman gönderdikleri döviz havaleleri ve diğer transferler, söz konusu ülkeden gelen karşılıksız ödeme niteliği taşımaktadır. Bu nedenle işçi havaleleri, karşılıksız transfer adı da verilen Cari Transferler Hesabı’nda yer almaktadır

1- Göçmen Transferleri: Yurt dışından ülkemize göç eden kişilerin ülkemize aktardıkları varlıklara ilişkin tutarları içermektedir.

2- Üretilmeyen ve Finansal Olmayan Varlıklar: Telif, ticari marka, kira, lisans ve transfer sözleşmeleri gibi maddi olmayan varlıklar ile kara parçası gibi maddi varlıkları kapsamaktadır. Türkiye’deki spor kulüplerinden alınan ve bonservis bedelleri için yurt dışından elde edilen gelir ve gider tutarları bu hesapta izlenmektedir.

Bir ülkenin Merkez Bankasının uluslararası rezervlerindeki değişmeler, ödemeler dengesinde Resmî Rezervler Hesabı’na kaydedilir. Bu hesapta da alacakların ve borçların belirlenmesi kuralları, özel sektör sermaye hesabı kayıtlarında olduğu gibidir. Merkez Bankasının uluslararası rezerv varlıkları artışı Resmî Rezervler Hesabına borç olarak kaydedilir. Özel yerleşiklerin yabancı varlık kazançlarında olduğu gibi, burada da Merkez Bankası döviz veya altın talebini arttırarak uluslararası rezerv varlığı kazanmıştır. Merkez Bankasının rezervlerinin artmasına rağmen bu işlem borç (-) olarak kaydedilir. Diğer yandan Merkez Bankasının uluslararası rezervleri azalırsa Resmî Rezervler Hesabı’na alacak kaydı yapılır. Özel yerleşiklerin yabancı varlıklarını satması gibi, bu işlemde de Merkez Bankası döviz talebini azaltmıştır. Bu nedenle Merkez Bankasının rezervlerinin azalmasına rağmen, bu işlem pozitif (+) olarak kaydedilir. Rezerv varlıklar; parasal altın rezervleri, özel çekme hakları (SDR), IMF nezdindeki rezerv pozisyonu, döviz rezervlerini ve diğer alacak haklarını kapsamaktadır

Uluslararası ticaret ve sermaye hareketleri nedeniyle oluşan döviz talebi artışı ve resmî rezerv azalışıdır.

Net Hata ve Noksan (NHN) Hesabı, veri farklılığı, kayıt dönemi farklılığı, kredili işlemler gibi nedenlerle ödemeler dengesinde muhasebe anlamında denklik sağlamak amacıyla açılan bir
hesaptır.

Genişletici politikalar, hızlı büyüme süreci, döviz kuru politikaları, döviz spekülasyonu, verimlilik azalışı, ekonomik dalgalanmalar ve arz şokları ekonomide ödemeler dengesi açıklarına yol açan başlıca nedenlerdir.

Bir ekonomide gelirin tüketilmeyen kısmı tasarruf edilmekte ve yatırım harcamalarında kullanılmaktadır. Dışa kapalı bir ekonomide özel ve kamu kesimi tasarruflarından oluşan toplam yurt içi tasarruflar, özel ve kamu kesimi yatırımları toplamına eşit olmaktadır. Bir ülkede yapılan toplam tasarrufların toplam yatırımlara eşit olmasına tasarruf-yatırım özdeşliği adı verilir. Buna göre;
Özel Tasarruflar + Kamu Tasarrufları = Özel Yatırımlar + Kamu Yatırımları

Bütçe açığı veren bir ekonomide özel kesim tasarrufları da yetersiz ise cari açık oluşur. Bu nedenle bütçe açığına ve cari açığa ikiz açıklar denir.

Dışa kapalı ekonomi için geliştirilmiş Keynesyen millî gelir teorisinin açık ekonomi için de geçerli kabul edilmesi ile birlikte Keynesyen dış denkleşme mekanizması belirlenmiş olmaktadır. Bu yaklaşımın varsayımları şunlardır:
• sabit kur sistemi geçerlidir,
• fiyatlar genel düzeyi, faiz oranı ve ücretler sabittir.

Görüldüğü gibi klasik yaklaşımda değişken alınan fiyat düzeyi Keynesyen modelde sabit varsayılmıştır.

Ödemeler dengesi, bir ekonomide yerleşik kişilerin diğer ekonomilerde bulunan yerleşik kişiler ile belirli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin kayıtlarını gösteren bir rapordur. İstatistiki nitelikte olan bu rapor aylık, üçer aylık ve yıllık olarak hazırlanır. Zamana bağlı olarak açıklanan, dinamik bir kavram olduğu için ödemeler dengesi bir akım değişkendir. Ödemeler dengesi tanımında bulunan yerleşik kişiler kavramı, bir ekonomide en az bir yıl sürekli ve düzenli olarak ikamet eden ve söz konusu ekonomi içinde faaliyette bulunan gelir ve giderleri olan kurum ve kişileri ifade etmektedir. Bu çerçevede yerleşikler merkezî hükûmet, parasal otorite, bankalar ile gerçek ve tüzel kişileri kapsamaktadır. Tanımda yer alan ekonomi kavramı ise bir hükûmet tarafından yönetilen, sınırları belirlenmiş bir coğrafi bölgeyi ifade eder. Bu açıdan ödemeler dengesi, farklı ekonomilerin yerleşik kişileri arasında gerçekleştirilen ekonomik akımları ölçen bir rapor niteliğindedir. Yurt içi ve yurt dışı yerleşikler arasındaki ekonomik işlemler ise mal ve hizmet gelir-gider işlemlerini, finansal varlıklar ve yükümlülükler ile ilgili işlemleri ve reel ya da finansal kaynakların karşılıksız olarak sağlandığı transferleri içermektedir.

Ödemeler dengesi kapsadığı hesapların ayrıntı durumuna göre üç farklı tablo şeklinde hazırlanır:

Özet tablo: Sadece başlıca kalemleri içeren, sınırlı ölçüde bilgi veren bir tablodur.

Analitik tablo: Bir ekonomideki gelişmeleri analiz etmeye imkân verecek tüm gerekli kalemleri içeren tablodur.

Detay tablo: Ödemeler dengesinin en kapsamlı sunumunu içeren tablodur. Bu tabloda mal ve hizmet ticareti, gelir ve giderler dengesi, cari transferler, vadelerine ve sektörlere göre sermaye hareketleri, varlık ve yükümlülükler, kredi kullanımları ve geri ödemeleri yer alır.

 Ödemeler dengesi kayıtlarında üç temel ilke yer almaktadır:

• Çift kayıt ilkesi
• İşlemlerin kayıt tarihi (mülkiyet değişimi tarihinde kayıt )
• İşlemlerin kayıt değeri (piyasa değeri ile kayıt)

Ödemeler dengesi; biri Cari İşlemler Hesabı, diğeri Sermaye ve Finans Hesabı olmak üzere iki temel hesaptan oluşur

Cari İşlemler Hesabı’nda yer alan alt hesaplar şunlardır:

1. Mal Ticareti
2. Hizmet Ticareti
3. Gelirler
4. Cari Transferler

Finans Hesabı içinde yer alan alt hesaplar şunlardır:

1. Sermaye Hesabı
2. Finans Hesabı
3. Diğer Yatırımlar
4. Rezerv Varlıklar

Mal ve Hizmet Ticareti Hesabı, bir ülkenin ihracat ya da ithalatını yaptığı tüm mal ve hizmetleri içerir. Mal ithalatı eksi (-) işareti ile borçlar kısmına kaydedilirken mal ihracatı artı (+) işareti ile alacaklar kısmına kaydedilir. Mal ithalat ve ihracatının göstermiş olduğu dengeye ise dış ticaret dengesi adı verilir. Eğer ithalat tutarı ihracat tutarını aşarsa bu denge negatif olur ve dış ticaret açığı oluşur. Buna karşılık ihracat tutarı ithalat tutarını aşarsa denge pozitif olur ve dış ticaret fazlası meydana gelir

Cari İşlemler Hesabı’nın alt kalemleri;

• Mal Ticareti Hesabı
• Hizmet Ticareti Hesabı
• Gelirler Hesabı
• Cari Transferler

Mal Ticareti Hesabı içerisine dahil edilen mallar;

• Genel mal ticareti,
• İşlem gören ve onarılan mallar,
• Limanlarda temin edilen mallar ve
• Üretim amaçlı altın

Hizmet ticareti hesabı içerisinde yer alan kalemleri;

• Taşımacılık,
• Turizm,
• İnşaat,
• Sigortacılık, ,
• Finansal hizmetler ve
• Resmî hizmetler
• Diğer hizmetler

Ülkemizdeki düzenlemelere göre gelir hesabının içinde yer alan kalemler;

• Ücret Ödemeleri
• Yatırım Geliri

Sermaye ve Finans Hesabı’nın alt kalemleri;

• Sermaye Hesabı,
• Finans Hesabı,
• Diğer Yatırımlar
• Doğrudan Yatırımlar,
• Portföy Yatırımları ve
• Finansal Türevler

Resmi rezerv varlıkları;

• Parasal altın rezervleri,
• Özel çekme hakları (SDR),
• IMF nezdindeki rezerv pozisyonu,
• Döviz rezervleri
• Diğer alacak hakları

Ödemeler dengesi açıklarının nedenleri;

• Genişletici politikalar,
• Hızlı büyüme süreci,
• Döviz kuru politikaları,
• Döviz spekülasyonu,
• Verimlilik azalışı,
• Ekonomik dalgalanmalar ve
• Arz şokları

Ödemeler dengesinde görülen dengesizliklerin giderilmesinde benimsenen yaklaşımlar;

• Otomatik denkleşme mekanizmaları
• Dış denkleştirme politikaları

Devalüasyonun ihracat üzerinde iki etkisi vardır:

• Fiyat etkisi: İhraç mallarının döviz cinsinden nispi olarak ucuzlaması (olumsuz etki).
• Hacim etkisi: Devalüasyon sonrasında ihracat hacminde artış beklenmesi (olumlu etki).

Devalüasyonun beklenen etkileri;
• İhraç mallarına olan dış talebi arttırması
• İthal mallarına olan yurt içi talebi düşürmesidir

Para politikası araçları her ülkeye göre farklılık gösterse de genel olarak üç temel araç kullanılmaktadır. Bunlar;

• Açık piyasa işlemleri,
• Zorunlu karşılık oranları ve
• Reeskont oranıdır.

Ödemeler dengesinin cari işlemler hesabı üzerinde etkili olan ve harcama kaydırıcı politikalar;

• Gümrük tarifeleri,
• Kotalar,
• İthalat yasakları ve
• Döviz kontrolleri

Reeskont oranı, Merkez Bankasının bankalara verdiği kredinin faiz oranıdır. Merkez bankasının bankalara verdiği krediye reeskont kredisi adı verilir. Bu kredi ticari senetlerin iskontosu veya ipoteği karşılığında verilmektedir. Merkez Bankası, bu oranı değiştirerek kredi hacmi, para arzı ve faiz oranı üzerinde etkili olabilmektedir.