II. Dünya Savaşı’ndan sonra bağımsızlıklarını kazanmaya başlayan ve iktisadi, sosyal ve siyasal gelişmişlik bakımından batılı kapitalist normlara göre geri düzeyde kabul edilen eski sömürge ülkelerin nasıl kalkındırılacağı sorunu, bu tarihten itibaren ciddi olarak gündeme gelmiş ve kalkınma iktisadı bir disiplin olarak doğmaya başlamıştır.

Ana akım teori kalkınma hedefine ulaşılmasını belirli bir zaman dilimi sonunda kalkınmış ülkelerin üretim standartlarına ulaşılması olarak tanımlar.

Ana akım dışında kalan bağımlılık kuramı ise sorunu merkezçevre bağlamında ele almış ve çevrenin pazar, teknoloji ve mali kaynaklar bakımından merkeze bağımlı olmasından hareketle bu yakınsamanın gerçekleşmeyeceğini öngörmüştür.

Bu yıllarda kalkınma, iktisadi kapasite düşüklüğü ile oluşan düşük gelir, yetersiz tasarruf ve büyüme şeklinde beliren bir kısır döngü sonucu ortaya çıkan bir iktisadi az gelişmişlik sorunu olarak görülmekte ve bu kısır döngüyü kırmak için dışsal bir katkı (büyük itişbig push) gerektiği birçok modelde ön plana çıkmaktaydı. Burada vurgu sanayileşme ve büyüme üzerinde olmaktaydı.

Az gelişmiş ülkeler, üçüncü dünya ülkeleri olarak adlandırılmaktadır.

Birinci dünya, kapitalist bloğu ifade ediyor.

İkinci dünya sosyalist bloğu ifade ediyor.

Az gelişmiş ülkelere önerilen model, ithal ikamesi modeliydi.

İthal ikamesi, ülkenin iç pazarlarını gümrük duvarları ile koruyarak ve iç talebin alım gücünü çeşitli politikalarla teşvik ederek tüketim mallarından başlayan ve giderek ara ve yatırım mallarının ülke içinde üretilmesini hedefeyen bir sanayileşme stratejisidir.

1960-1980 dönemi ithal ikameci politikalarının yoğun olarak kullanıldığı dönem olarak nitelendirilmektedir.

Bu politikalar, birçok ülkede, iç fiyatların (mal fiyatları, faizler ve döviz kurları) dünya fiyatlarından kopmasına yol açtığı için belirli bir ölçüde büyüme sağlasa da sürdürülemez olmuştur. 1970’li yıllar dan itibaren dünyada dış ticaret hadleri devamlı olarak gelişmekte olan ülkeler aleyhine seyrettiği için bu ülkeler ciddi ödemeler dengesi sorunları ile karşılaşmışlardır.

Bu ülkelerin temel sorunu olan tasarruf yetersizliklerini gidermek için resmî krediler ve kalkınma yardımları o dönemde geçerli olan kurumsal yapı içinde kullanılmıştır.

1980’lerden sonra küreselleşme söyleminin egemen olmaya başladı.

1980’li yılların başından itibaren, ithal ikameci bir kalkınma yerine, ülkelerin ucuz ham madde ve emek kaynaklarını bir “avantaj” olarak kul lanarak dünya piyasalarına entegre olma önem kazanmaya başlamıştır.

Washington süreci olarak adlandırılan süreçte gerek Uluslararası Para Fonu (IMF) gerekse, Dünya Bankası (WB), sağladıkları bazı koşullu kredilerle, gelişmekte olan ülkelerin mali disiplin içinde yönetilmesini birinci öncelik olarak ele almışlar ve bu durum çoğu zaman kalkınma hedefleri ile çelişmiştir.

1990’lı yıllarda geçerli olan postWashington sürecinde en önemli konu, “kalkınmanın dış finansmanı” olarak ortaya çıkmış ve dış finansman kaynakları çeşitlenmekle birlikte maliyeti artmıştır. Bu bakımdan, özel finans sistemi dışında, resmi ya da sivil kuruluşlardan sağlanan bağış ve özel koşullarda kredi kullanımları önem kazanmaya başlamıştır.

Kalkınma yazınında 1950’li ve 1960’lı yıllarda geçerli olan ayırım, ülkelerin gelişmiş ve azgelişmiş ülkeler (gelişmekte olan ülkeler veya üçüncü dünya ülkeleri olarak da adlandırılmaktadır).

Dünya Bankası’nın gelir düzeyine bağlı olarak yaptığı bir sınıflandırmaya göre ülkeler:

• Düşük gelir grubu ( $ 975 altı), 

• Alt orta gelir grubu ($ 976 $ 3.855 arası gelir aralığı),

• Üst orta gelir grubu ($ 3.856 $11.905 855 arası gelir aralığı),

• Yüksek gelir gurubu (($11.906 üzeri) olarak gruplandırılır.

Düşük gelir grubundaki ülkeler, en az gelişmiş ve en yoksul ülkeler olarak küreselleşme sürecine dâhil olamamış ülkeler olarak görülmektedir. Bu ülkeler çoğunluk la Afrika ve bazı Asya ülkeleridir. Genellikle doğal kaynakları tek ürüne bağlı olan bu ülkelerin tarihsel ve toplumsal/siyasi olarak egemen güçler tarafından kaynaklarının kendi iradeleri dışında kullanıldığını gösteren birçok tarihsel örnekler vardır.

Alt orta ve üst orta gelir grubundaki ülkeler ise orta gelir grubu olarak değişen derecelerde yeni uluslararası iş bölümü içinde yer alan ülkelerdir. Bu ülkelerin doğal kaynakları itibarıyla Düşük gelir grubundaki ülkelerden daha zengin oldukları ve tarihsel/toplumsal koşulları ve kurumsal yapıları daha elverişli olduğu için belirli bir sıçrama yapmışlar ve orta gelir kategorisine yükselmişlerdir. Bu kategorideki ülkeler de kalkınma yardımı almakla birlikte kalkınma yardımlarının toplam dış kaynak girişleri içindeki payı Düşük gelir grubundaki ülkelere göre yarı yarıya düşüktür.

Günümüzde “gelişmekte olan ülke” terimi çoğunlukla düşük ve alt orta gelir grubu ülkeler için kullanılmaktadır.

Gelişmizlik düzeyi belirlenirken, sadece gelir düzeyi değil, bunun yanı sıra eğitim ve sağlık gibi sosyal boyutlarıda dikkate almak gerekir.

Dünya Bankası tarafından hesaplanan İnsani Gelişme Endeksi (İGE) her yıl yayınlanmaktadır. Gelir düzeyleri sıralaması ile İGE sıralaması arasında bazı istisnalar dışında, önemli ölçüde korelasyon vardır.

Gelişmekte olan ülkelerin bazı ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:

• Düşük gelir düzeyi ve buna bağlı olarak düşük tasarruf düzeyi.

• Tarım kesiminin ekonomideki payının yüksekliği ve tarımdaki verimsizlik. • Yüksek nüfus artış hızı.
• Eğitim ve sağlık gibi beşeri kalkınma hizmetlerinin nicelik ve nitelik olarak düşük olması.

2000 yılında yapılan “Binyıl Kalkınma Hedeferi Zirvesi”nde, dünya liderleri bir eylem planı üzerinde anlaşmışlardır. Bu plandaki hedefler şöyle sıralnabilir:

• Hedef 1: Aşırı yoksulluğu ve açlığı ortadan kaldırmak.

• Hedef 2: Herkes için evrensel ilköğretim sağlamak.

• Hedef 3: Cinsiyet eşitliğini teşvik etmek ve kadının güçlendirilmesini sağlamak.

• Hedef 4: Çocuk ölümlerini azaltmak.

• Hedef 5: Anne sağlığını iyileştirmek.

• Hedef 6: HIV/AIDS, sıtma ve diğer hastalıklarla mücadele.

• Hedef 7: Çevresel sürdürülebilirliği sağlamak.

• Hedef 8: Kalkınma için küresel bir ortaklık kurmak.

Kalkınma yardımlarının, asıl amacı gelişmiş ülkelerin çıkarlarıdır.

Az gelişmişliğin sonuçlarının gelişmiş ülkelere de zarar verdiği gerçeğinden yola çıkarak, çıkara bağlı dürtülerin sonucu, küreselleşen dünyada, kalkınma yardımlarının uluslararası kamu malı olarak nitelendirilmesi sonucunu doğurmuştur.

Az gelişmişliğin sonuçlarının gelişmiş ülkelere de zarar vereceği düşüncesi aşağıdaki durumlara bağlı olarak ortaya çıkmaktadır:

• Küresel dünyanın karşılıklı bağları,

• Küresel çevre sorunları,

• Uluslararası çatışmalar,

• Gelişmiş ülkelere olan göç,

• Yeni ticari pazarlar arayışı.

Uluslararası kamu malı kavramı ilk olarak Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından 1999 yılında gündeme getirilmiştir.

Uluslararası kamu malı terimi, kamu malı özelliği taşıyan (tüketimden mahrum bırakmanın mümkün olmaması ve tüketiciler arasında faydada rekabet olmaması) bazı kamusal yararların (veya bazı durumlarda zararların, örneğin çevre kirliği) sınır ötesi dışsallıklar hâlinde yayılarak tüm yerküreyi veya yerkürenin belirli bölgelerini etkilemesini ifade etmektedir.

Küresel kamu malları sonucu ulus ötesi sınırlara yayılan fayda ya da zararların ulus devletler tarafından kontrol edilmesi bazı güçlükler ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle bu malların sunumunda ve finansmanında ulus üstü örgütlenmeler önem kazanmaktadır.

Kalkınmışlık düzeyinin düşük olduğu ülkelerde halkın önemli bir bölümü yoksulluk sınırının altında yaşamakta, eğitim ve sağlık gibi beşeri sermaye oluşumunu sağlayan hizmetler yetersizdir, ülkelerin kırsal ve kentsel çevrelerinde gerekli altyapı yatırımları eksiktir. Ve tüm bu olumsuz durumlar dışsal yayılımların olumsuz etkilerini artırmaktadır.

Uluslararası kamu malları için Dünya Bankası tarafından yapılan ayırım, “çekirdek” ve “tamamlayıcı” uluslararası kamu malı ayırımıdır.

Çekirdek niteliğindeki uluslararası kamu malları uluslararası yayılımı ola bilecek belirli bir zararın önlenmesi için gereklidir. Örneğin, salgın hastalıkların önlenmesi için aşılama sağlanması “çekirdek” niteliğindeki uluslararası kamu malı niteliğindedir.

Uluslararası yayılımı olabilecek belirli bir zararın önlenmesi için, bu dışsallığı yaratan genel yoksulluk ve az gelişmişlik sorununun ortadan kaldırılması amacıyla ulusal düzeyde yapılması gereken hizmetler tamamlayıcı niteliktedir. Örneğin, Hastalıkları yaratması muhtemel olan yoksulluğun önlenmesi ve genel sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi gibi hizmetler “tamamlayıcı” uluslararası kamu malı olarak nitelendirilmektedir.

Sanayileşmeye bağlı çevre sorunları gelişmiş ülkelerin de bir sorunu olmakla birlikte, az gelişmiş ülkelerde gerek teknolojik gerekse siyasi ve kurumsal olarak bu sorunların çözümü için kapasite yetersiz
olduğundan, dış sal zarar etkilerinin sınır ötesi yayılmaları daha fazla olmaktadır.

Ulusal ya da yerel kamu mallarının finansmanı vergilerle karşılanmakta ve devlet erkinin meşru zorlayıcı gücüne dayanmaktadır.

Uluslararası kamu malları, sunum birimleri tarafından sağlanan yardım, bağış ve borçlar ile karşılanmaktadır.

Uluslararası kamu malı niteliğini taşıyan sınır ötesi dışsallıkların daha çok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında ortaya çıkması nedeniyle finansman konuları büyük ölçüde kalkınma yardımları konusu içinde ele alınmaktadır.

Küreselleşme ve uluslararası sermaye akımlarının serbestleşmesi, tekil ülkelerin tasarruf yetersizliklerine, dolayısıyla yatırım, büyüme ve kalkınma sorunlarına çözüm getirmeye yardımcı olacak bir süreç olarak öngörülmüştür.

Küreselleşme esnasında uluslararası finansman süreci, serbest sermaye hareketleri, mali yapıları kırılgan olan birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede mali krizlere yol açmıştır.

Mali krizlerin yarattığı zararları bir ölçüde karşılamak, mali riskleri azaltmak ve gelişmekte olan ülkelerin dünya mali piyasalarına entegre olmalarını sağlamakla görevli olan birçok uluslararası mali kuruluş mevcuttur. Bunlardan başlıcaları;

• Dünya Bankası,

• Uluslararası Para Fonu,

• Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) ve

• Mali İstikrar Forumu olarak sayılabilir.

Bu Konferansda, ilk defa olarak yoksulluğun azaltılması için bir küresel finansman ağı oluşturulması gerekliliği ortaya konmuştur. Bu girişim, gerek resmî kalkınma yardımlarının düzeyinin artırılması gerekse uluslararası borç yönetimi sisteminin iyileştirilmesini ve gelişmekte olan ülkelere olan yatırımlara yönelik sermaye akışlarının sağlıklı ve sürdürülebilir bir şekilde devam etmesini amaçlamıştır. 

Büyük bir kısmı doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve İhracat kredileri şeklinde ortaya çıkan uluslararası sermaye hareketleri, daha çok, gelişmiş ülkeler veya dünya pazarlarına entegre olmuş olan orta gelir grubundaki ülkeler arasında gerçekleşmektedir. Yoksul ülkelerin bu kaynaktan fon sağlamaları çok zordur. Çünkü bu tür fonlar sadece piyasa koşullarında çalışan kârlı işletmelere yönelmektedir. Kalkınma amaçlı hizmetler ancak kalkınma yardımları ile finanse edilebilir.

Resmî kalkınma yardımları (Oficial Development Assistance-ODA), resmî merkezi ve yerel hükûmetler veya uluslararası örgütler tarafından sunulan bir kalkınma yardımları kategorisidir.

Resmî kalkınma yardımlarının en az yüzde 25’i bağış olmak üzere düşük faizli kredi şeklinde olabilir. Kalkınma yardımlarında bir yardım verici ülke (donör ülke) veya uluslararası kuruluş ile yardımı alan gelişmekte olan ülke veya ülke grupları vardır.

Resmî kalkınma yardımlarının en çok yöneldiği hizmetler;

• Sağlık,

• Çevre,

• Barış ve

• Güvenlik gibi uluslararası kamu malı grupları içine giren hizmetlerdir.

Ekonomik İş birliği ve Kalkınma Örgütü’nün (OECD) bünyesinde faaliyet gösteren Kalkınma Yardımları Komitesi (DAC), kendisine üye OECD ülkelerinin kalkınma iş birliği alanındaki faaliyetlerini ve kamu politikalarını geliştirmek ve koordine etmek için bir araya geldiği bir topluluktur. 1961 yılın örgütlenmişdir.

Kalkınma Yardımları Komitesi (DAC) üyeleri; Avustralya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Kanada, finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, İrlanda, İtalya, Japonya, Lüksemburg, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Portekiz, İspanya, İsveç, İsviçre, İngiltere, ABD, Dünya Bankası, Afrika Kalkınma Bankası, Asya Kalkınma Bankası ile Birleşmiş Milletler kurumlarından olan UNDP, UNICEF, UNAIDS, UNFPA’dır.

Gelişmekte olan ülkelere, resmî kalkınma yardımları başlıca dört kanaldan sağlanmaktadır:

• Doğrudan doğruya gelişmiş ülkelerden,

• ODA kapsamında olarak gelişmiş ülkelerden,

• Doğrudan doğruya uluslararası kuruluşlardan,

• ODA kapsamında olarak uluslararası kuruluşlardan.

Yardım alıcı ülke ile verici ülke arasında (ODA vasıtalı olarak veya doğrudan) gerçekleşen kalkınma yardımları, “iki taraflı kalkınma yardımları”; olarak adlandırılmaktadır.

Yardım alıcı ülke ile uluslararası kuruluşlar (BM, AB kurumları, IDA gibi) arasında gerçekleşen kalkınma yardımları, “çok taraflı kalkınma yardımları” olarak adlandırılmaktadır.

Kalkınma yardımlarının daha büyük kısmı “iki taraflı” olarak ortaya çıkmaktadır.

Resmî kalkınma yardımları, yardım alan ülkelerde belirli hizmetlere yönelik olarak genel bütçe desteği şeklinde olabildiği gibi ulusal bütçe, sivil toplum kuruluşları veya kamu özel ortaklıkları aracılığı ile doğrudan yatırım projelerine de aktarılabilir. Bunların yanında, ağır dış borç yükü altındaki ülkelerin bu yük nedeniyle kalkınma hedeflerinin gerilemesi, kalkınma yardımlarının belirli miktarlarda ‘borç hafifletme desteği’ olarak da kullanılmalarına yol açmıştır. Resmî kalkınma yardımları (ODA), askeri amaçlı yardım ve kredileri kapsamaz.

Resmi kalkınma yardımlarının yaklaşık dörtte biri Sahra altı Afrika ülkelerine yapılmaktadır. Bunu Asya ve Güney Amerika ülkeleri izlemektedir.

Resmî kalkınma yardımlarının en büyük kısmı eğitim ve sağlık başta olmak üzere sosyal hizmet alanlarına yönelmektedir. Ekonomik altyapı (ulaşım, haberleşme, enerji) ve sektörel alanlara (tarımsal ve sınai yatırımlarda iyileştirme) ayrılan paylar toplam yardımların yaklaşık dörtte birlik kısmını oluşturmaktadır. Bu kısım, ülkenin genel kalkınma kapasitesinin yükseltilmesi için önemli olmakla birlikte, doğrudan uluslararası kamu malı tanımına uygun harcamaları ifade etmemektedir.

Uluslararası kamu mallarının önemli bir bölümü, gelişmekte olan ülkelerin yoksulluktan kaynaklanan sağlık, çevre, barış ve güvenlik gibi alanlarda ortaya çıkmakta ve etkileri küresel dünya da hızla yayılmaktadır. Bu sorunlarının çözümünde gelişmekte olan ülkelerin kendi kaynaklarının yetersiz kalması, gelişmiş ülkelerin küresel bir finansman ağı yaratmalarına neden olmuştur. Bu hizmetlerin finansman aracı vergiler gibi zorunlu finansman olamaz çünkü bu zorunluluğu meşru kılacak küresel bir dünya devleti mevcut değildir. Öyleyse bunların gönüllü finansman (yardım ve bağışlar) olması gerekir.

Kalkınma yardımlarının gelişmekte olan ülkelerde kullanımında;

• Kurumsal kapasite yetersizliği,

• Orta ve uzun vadeli tahminler yapmanın zorluğu,

• Yetki ve sorumluluk alanlarındaki belirsizlikler,

• Şeffalık olmayışı ve yolsuzluklar gibi sorunlar bu yardımların ne kadar etkin kullanıldığı sorusunu gündeme getirmektedir

Kalkınma yardımlarının etkinliğinin ve ülkelerin kalkınma performansı üzerindeki etkisinin iyileştirilmesi için donör ülkelerin ilgili bakanları 2005 yılında Paris Deklarasyonu’nu yayınlamışlardır.

Paris Deklarasyonu ile yardımların aşağıdaki işlevlere ve önceliklere sahip olması gerekliliği bildirilmiştir:

• Ülkelerin kalkınma stratejilerinin güçlendirilmesi,

• Yardımın ülkelerin öncelikleri ile bağlantılı olması,

• Gerek yardım alan gerekse yardım veren ülkelerin, yardımın kalkınma politika strateji ve hedeflerine uygunluğu konusunda, kendi parlamentolarına ve vatandaşlarına hesap verebilirliği olması,

• Yardımların kullanımının rasyonel ve performans sonuçları ölçülebilir olması,

• Yardımların kullanım sonucunun çevresel değerlendirmelerinin yapılması.