1. Örgütün kapsamına giren (GATT’tan devralınan) anlaşmaların uygulanması, yönetimi ve işleyişinin sağlanması.
2. Yapılacak yeni çok yanlı ticaret görüşmeleri için bir forum oluşturma, ticareti serbestleştirme çabalarına yeni alanlar katma: Örgütün sanayi ürünlerinin yanında tarım, tekstil ve hizmetler ticaretinin serbestleştirilmesi, ticarete ilişkin sınai ve fikri mülkiyet haklarının korunması gibi alanlarda da çalışmalar yapması öngörülür.
3. Üyeler arasında çıkabilecek anlaşmazlıkları çabuk ve etkili biçimde çözmek üzere bir arabuluculuk mekanizması kurma: Anlaşmazlıkların çözümü mekanizması GATT 47 kapsamında da yer almakla birlikte, oldukça etkisiz kalmakta idi. WTO’da çözüm konusunda etkili karar alınmasını sağlamak için bir “Anlaşmazlıkların Çözümü Organı” kurulmuştur.
4. Üyelerin dış ticaret politikalarını gözden geçirme ve değerlendirme: Söz konusu örgüt, üyelerin dış ticaret politikalarının denetlendiği bir forum rolü oynar. Bu amaçla anlaşmada “Ticaret Politikalarını Gözden Geçirme Mekanizması” ve bu mekanizma çerçevesinde çalışacak olan Ticaret Politikalarını Gözden Geçirme Organı’na yer verilmiştir. Sözü geçen organ üye ülkelerin dış ticaret politikalarını, iki veya dört yıl gibi belirli aralıklarla incelemeye tabi tutar.
5. Sürekli bir kurumsal yapı olarak IMF, Dünya Bankası ve bunlara bağlı kuruluşlarla yakın işbirliği yapma: Örgütün böylece global ekonomik politikaların oluşturulmasında daha etkin bir rol oynaması amaçlanmıştır.
6. Uluslararası ticaret sisteminin faydalarından yararlanmaları için gelişmekte olan ülkelere ve dönüşüm ekonomilerine yardımcı olma.
7. Uluslararası ticarette ayırımcılığın kaldırılması için GATT’tan devralınan iki önemli kural vardır: En çok kayrılan ülke kuralı ve ulusal işlem kuralı.

WTO’nun dayandığı yönetim yapısı şöyledir: Üye ülkelerin ilgili bakanlarından oluşan bir Bakanlar Konferansı vardır, en az 2 yılda bir toplanır. Ayrıca daha sık toplanan ve tüm üye ülke temsilcilerinden oluşan bir Genel Konsey’e sahiptir. Nihayet örgütü temsil eden ve ilgili Bakanların atadığı bir Genel Direktör’ü bulunur, örgütün merkezi Cenevre’dedir.

Dünya ticaretindeki hızlı artışları bir yandan ulaştırma ve haberleşme alanındaki yoğun teknolojik gelişmelerle, diğer yandan da hükümetlerin izlemeye başladıkları liberal dış ticaret politikaları ile açıklayabiliriz.

Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Uruguay toplantılarında GATT anlaşmasında öngörülen hedefleri gerçekleştirmek üzere kurulan bir örgüttür. GATT ise örgüt değil, bir anlaşma idi. WTO kurulurken daha geniş kapsamlı olarak dünya ticaretinin serbestleştirilmesi için GATT anlaşmasında değişiklikler yapılmış ve yeni şekliyle GATT anlaşması WTO’nun kapsamına alınmıştır.

Uruguay toplantısı GATT’ın son toplantısıdır. Bundan sonra GATT, WTO’nun kapsamına alınmıştır. Bu toplantıda öncekilere göre dünya ticaretinin daha kapsamı bir biçimde serbestleştirilmesi öngörülmüştür. Örneğin tarım ürünleri ve hizmetler ticaretinin serbestleştirilmesi, görünmez engellerin ve tekstil kotalarının kaldırılması, sınai ve fikri mülkiyet haklarının korunması, bir ticaret politikasını gözden geçirme mekanizmasının kurulması ilk kez tartışılmıştır.

İktisadi birleşmeler, siyasal bakımdan bağımsız ülkeleri ekonomik yönden birbirine daha bağımlı duruma getirir. Ülkeler iktisadi birleşme akımlarına katılarak üretim kapasitelerini, kaynak verimliliklerini ve sonuçta toplumsal refah düzeylerini artırmayı amaçlarlar.

• Tercihli Ticaret Anlaşmaları
• Serbest Ticaret Bölgesi
• Gümrük Birliği
• Ortak Pazar
• İktisadi Birlik

En dar kapsamlı iktisadi işbirliği örneğidir. Burada anlaşmaya üye olan ülkeler, tek yanlı veya karşılıklı olarak belirli mallar üzerindeki gümrük tarifelerinde indirimde bulunurlar.

Bu tür birleşmelerde, birliğe üye ülkeler, aralarındaki ticarette gümrük tarifelerini ve miktar kısıtlamalarını kaldırmakta, fakat birlik dışında kalanlara karşı her biri kendi özel tarifesini uygulamaktadır. Yani aynı mal, birlik üyesi bir ülkeden ithal edildiğinde tarife ödenmez, fakat üçüncü ülkelerden ithal edildiğinde ulusal gümrük vergisi uygulanır.

Burada serbest ticaret bölgelerinden daha ileri bir birleşme söz konusudur. Şöyle ki, hem üyelerin kendi aralarındaki ticarette gümrük tarifeleri ve kotalar kaldırılmakta, hem de birlik dışında kalan ülkelere karşı tek bir ortak tarife uygulanmaktadır.

Gümrük birliğinden daha ileri bir iktisadi birleşmedir. Çünkü, gümrük birliğinde olduğu gibi üyeler, aralarındaki ticareti serbestleştirip dışa karşı ortak tarife uygularlarken, emek ve sermaye gibi üretim faktörlerinin de bölge içinde serbest dolaşımı sağlanmaktadır.

İktisadi birleşme hareketlerinin en ileri şeklidir. İktisadi birlikler ortak pazarın ötesinde ekonomik, mali ve para politikalarının koordinasyonunu da gerektirir. Yani iktisadi birliklerde, üye ülkelerin bireysel makro ekonomik politika izlemedeki serbestileri bir ölçüde, birliğe devredilir. Böyle bir aşamaya geçilmiş olabilmesi için tek bir para ve bankacılık sistemi, ortak mali politikalar ve tüm birlik çapında ortak ekonomik politikaları belirleyecek ve uygulayacak ülkeler üstü bir organın kurulmuş olması gerekir.

Parasal birlik, üye ülkelerin ulusal paraları arasında sabit kur ilişkisi kurulmasını öngörmekte, bunun için de ulusal para ve maliye politikalarının uyumlaştırılmasını amaçlamaktadır.

İktisadi birlikler bundan çok daha kapsamlı hareketlerdir. Çünkü burada söz konusu olan, yalnızca para ve maliye politikalarının değil, tüm ekonomik ve sosyal politikaların uyumlaştırılması ve bazı yetkilerin birlik düzeyinde bir kuruluşa (ülkeler-üstü) devredilmesidir. Fakat bazen, Avrupa Birliği örneğinde olduğu gibi, ekonomik birlik kurmayı amaçlayan ülkeler bu doğrultuda daha hızlı bir yol almak için aynı zamanda parasal bir birlik kurmayı da öngörmüş olabilirler.

Gümrük birliklerinin doğurduğu etkiler önce, statik ve dinamik etkiler diye ikiye ayrılır. Statik etkiler, teknoloji ve ekonomik yapının sabit kalması varsayımı altında, üretim faktörlerinin yeniden dağıtımı dolayısıyla ortaya çıkacak etkileri ifade eder. Geleneksel dış ticaret analizlerinde daha çok statik etkiler üzerinde durulur. Oysa tek bir piyasanın yerine, birleşme hareketi ile ortak bir geniş piyasanın geçmesi, kaynak arzını, üretim yönetimini ve teknolojiyi değiştiren bir dizi sonuçlar doğurur ki bunlara “dinamik etkiler” denmektedir. Statik etkiler bir defalıktır. Dinamik etkiler ise süreklilik gösteren ve çoğunlukla kalkınmayı hızlandıran etkilerdir.

Bir bölge içinde ticaret engelleri kaldırılınca, bu bölgeyi oluşturan ülkeler arasında dış ticaret hacmi genişler ve üretim daha etkin ellerde toplanır. Buna gümrük birliklerinin ticaret yaratıcı etkisi denir. Ticaret yaratıcı etki gümrük birliklerinin dünya refahı üzerindeki olumlu yönüdür.

Gümrük birliklerinin dünya refahına net etkisi, doğurduğu ticaret yaratıcı ve ticareti saptırıcı etkilerin göreceli büyüklüğüne bağlıdır. Eğer ticaret yaratıcı etki, ticareti saptırma etkisinden daha büyükse birlikler ortalama kaynak verimliliğini yükseltecek ve dünya refahını yükseltecektir. Tersine, ticaret saptırıcı etkinin ticaret yaratıcı etkiden büyük olduğu durumlarda dünya kaynaklarının ortalama verimliliği azalacak ve dünya refahı düşecektir.

• Eğer en düşük maliyetli ülke birliğe katılmışsa, ticareti saptırıcı etki yoktur. Kurulacak bir birlik içinde en düşük maliyetli üreticinin yer alma olasılığı ise, katılan ülke sayısı ile artar.
• En az maliyetli ülkenin birliğe girmediği durumda bile, ortak gümrük tarifesi yeterince düşük tutulursa ticareti saptırıcı etki önlenebilir.
• Her iki etkinin ortaya çıktığı durumlarda da, bu refah etkilerinin hacmini değiştirebilen çeşitli faktörler vardır. Örneğin bunlardan birisi, üye ülkelerle birlik dışındaki ülkelerin fiyatları arasındaki göreceli farklılıklardır.
• Gümrük birliğinin kurulmasından önce bir mal, üye ülkelerin hiçbirisi tarafından üretilmiyorsa bu malla ilgili ne bir ticaret yaratıcı, ne de bir ticaret saptırıcı etki ortaya çıkar.
• Üye ülkeler coğrafi olarak ne kadar yakın olurlarsa, taşıma giderleri azalacağından ticaret yaratıcı etki o derece artar.
• Birlik üyesi ekonomilerin birleşmeden önce, tamamlayıcı ya da rekabetçi olmaları da bu konuda önemlidir.

Statik etkiler gümrük birliği dolayısıyla üretimde gerçekleşen değişikliklerin kaynakların etkinliği üzerindeki etkilerini ifade eder. Bunlar bir defalık etkilerdir. Ticaret yaratıcı etki ve ticareti saptırıcı etki diye ikiye ayrılır. Ticaret yaratıcı etki birlik içinde üretimin göreceli verimsiz üreticilerden göreceli verimli üreticilere doğru el değiştirmesi dolayısıyla ortaya çıkar. Ticareti saptırıcı etki ise üretimin dışarıda kalan en verimli üreticilerden birlik içindeki daha az verimli üreticilere doğru aktarılmasını ifade eder. Eğer ticaret yaratıcı etki, ticareti saptırıcı etkiden daha büyükse gümrük birlikleri dünya refahı üzerinde olumlu, aksi halde olumsuz etkide bulunur.

Eğer iki ülkede gümrüklerle korunan endüstriler birbirlerinin benzeri ise bu ekonomiler rekabetçi sayılırlar. Tersine, eğer gümrüklerle korunan endüstriler birbirlerinden farklıysalar bu ekonomiler de tamamlayıcıdır.

Üye ülkelerin ekonomileri ne derece rekabetçiyseler birleşmeden sağlanacak yararlar o kadar yüksektir. Çünkü tarifeler kaldırılınca büyük bir üretim hacmi, bölge içinde yüksek maliyetli üreticilerden yine içerdeki düşük maliyetli üreticilere doğru kayar. Başka bir deyişle, üretim daha etkin ellerde toplanır. Oysa tamamlayıcı ekonomiler arasında kurulacak birlikler böyle büyük bir ticaret yaratma etkisine yol açmazlar.

Gümrük birlikleri, üye ülkelerin teknolojik ilerleme hızlarını yükseltir. Geniş bir piyasa, büyük işletmelerin kurulmasına yol açar. Bu ise bir yandan yurt dışından ileri tekniklerin aktarılmasına, öte yandan da işletmelerin bünyesinde araştırma ve geliştirme faaliyetlerine daha büyük fonlar ayrılmasına olanak verir.

Gümrük birlikleri, kaynakların etkinliğini, dolayısıyla milli geliri yükseltir. Milli gelirdeki büyüme de tasarrufları ve yatırımları artırır. Gümrük birlikleri tarifelerin yeniden yükseltilmeyeceği konusunda işadamlarına güven sağlayarak yatırımların riskini azaltır ve kârlılığı yükseltir. Bundan başka, piyasa hacminin genişlemesi, birlik içinde üretimin daha etkin ellerde toplanmasına ve bölgeye önemli ölçüde yabancı sermaye yatırımının çekilmesine neden olabilir.

Ekonomik birlikler, oluşturulması ve sürdürülmesi güç kuruluşlardır. Bunun temel nedeni ise üye ülkelerin, mikro ve makro ekonomik politikalarla birlikte, çok geniş alanı kapsayan konular hakkında anlaşmalarını gerektirmesidir. Gözlemler siyasal, ekonomik ve kültürel yönlerden benzer ülkelerde bile, belirli alanlardaki farklılıkları gidermenin kolay olmadığını gösteriyor. Tarihsel açıdan da ülkeler, ekonomik birlik uğruna ulusal egemenlik haklarını kısmen ya da tamamen böyle bir ülkeler üstü kuruluşa (ekonomik birliğe) devretmekte fazla istekli davranmamışlardır.

Dinamik etkiler ufak ulusal piyasaların yerine birleşik ve geniş hacimli piyasalar geçmesinin sonucu olan etkilerdir. Bunlar rekabeti ve verimliliği artıran, ölçek ekonomisi sağlayan, teknolojik gelişmeyi ve yatırım artışını hızlandıran etkilerdir.

Mal standartı,

Hizmet sektörü,

Kamunun satın alım işlemleri,

Ortak rekabet kuralları,

İnsanların serbest dolaşımı,

Yasal ve yönetsel engeller.

İktisadi birlik, iktisadi birleşme hareketlerinin son aşamasıdır. Bölge içi serbest mal ve hizmet ticareti ile serbest faktör dolaşımının gerçekleştirilmiş olmasını, ekonomik, mali ve sosyal politikaların birlik düzeyinde belirlenmesini ve uygulanmasını, ülkelerin bu konudaki bireysel egemenlik haklarını birlik düzeyinde bir organa devretmiş olmalarını gerektirir.

Farklı gelişme düzeylerinde bulunan ülkelerin, mal ve faktör hareketlerinin serbest olduğu bir iktisadi gruba katılmaları durumunda, serbest piyasa düzeni, bunlar arasındaki gelişme dengesizliğini artırır. Bu yönde yığınlı (kümülâtif) hareketler ortaya çıkar. Böylece zengin ülkeler daha zengin, yoksul ülkeler daha yoksul duruma gelirler. İsveçli iktisatçı Gunnar Myrdal tarafından ortaya atılan bu görüş, Kutuplaşma Teorisi (Polarization Theory) diye bilinir.

Bir kısım ülkeler teknoloji ve sermaye birikimi açısından diğerlerine oranla daha ileri durumdadır. Gelişmesini henüz tamamlamamış ülkelerin, bunlarla bir gümrük birliği kurarak serbest ticaret ilişkilerine girişmeleri, kendileri açısından sakıncalı olabilir. Bunun bir nedeni, az gelişmiş ülkede yeni kurulan sanayilerin ileri ülkelerin rekabetine dayanacak bir durumda olmamasıdır. İkinci bir neden de, az gelişmiş ülkelerdeki nitelikli emek ve sermaye gibi kıt faktörlerin, sağladıkları yüksek gelirler dolayısıyla, birliğe bağlı ileri ülkelere göç etmek istemeleridir. Göç eden bu faktörler, gittikleri ülkede üretime olumlu katkı yaparlarken ayrıldıkları ülkenin kalkınma hızını olumsuz biçimde etkilerler. O nedenle iktisadi grupların benzer gelişme düzeyindeki ülkeler arasında kurulmasında zorunluluk vardır. 

Bu ülkelerin iktisadi birlikler kurmalarındaki ana etken sanayileşmelerini hızlandırma konusundaki istek ve çabalarıdır. Ufak ufak piyasaların yerine, geniş bir birleşik piyasanın geçmesi, doğurduğu ölçek ekonomileri, teknolojik gelişme, kaynak etkinliğini artırma ve yabancı sermayeyi özendirme gibi olumlu etkiler dolayısıyla, kalkınmayı hızlandırabilir. Böylece, az gelişmiş ülkeler tek başlarına başaramadıklarını birlikte gerçekleştirmeyi umarlar.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan dünya ticaretini serbestleştirme eğilimleri günümüzde de hızlı bir biçimde sürmektedir. Dünya ticaretinin serbestleştirilmesi doğrultusundaki bu süreç iki ayrı doğrultuda gelişme göstermiştir. Birisi, GATT çerçevesindeki çok yanlı görüşmelerle ticaretin serbestleştirilmesine dayanan evrensel yaklaşımdır. Bu aynı zamanda bugün küreselleşme adı verilen gelişmenin de başlangıcını oluşturur.

Küreselleşme aslında yalnızca ekonomik bir kavram olmayıp sosyal, siyasal, kültürel yönleri bulunan çok boyutlu bir gelişmedir.

Ekonomik anlamda küreselleşmenin şu üç boyutu dikkat çekicidir: Ticari küreselleşme, mali küreselleşme ve üretimin küreselleşmesi. 

Küresel ticaretin gelişmesinde, GATT çerçevesindeki uluslararası düzenlemelerle iletişim ve haberleşme başta olmak üzere, teknolojik gelişmelerin önemli etkileri vardır. 

1980 sonları ve 1990 başlarında Sovyetler Birliği’nin dağılması ile iki kutuplu (Batı ve Doğu Bloku) dünyadan tek kutuplu bir dünyaya geçilmesi, böyle bir gelişmenin ana koşullarını hazırlamıştır.

1 Ocak 1995 tarihinde faaliyete geçen WTO, Uruguay Görüşmeleri’nde oluşturuldu ve dünya ticaretini serbestleştirme çabalarını sürdürmek üzere GATT anlaşmasını değiştirip geliştirerek kendi bünyesine aldı.

En fazla kayrılan ülke kuralına göre, bir üye ülkenin diğerinin mallarının ithalatıyla ilgili olarak ona verilen bir ödün (tarife indirimi gibi) veya sağlanan bir kolaylık, ayırım yapmadan diğer bütün ülkelere de aynen geçerli kılınmalıdır. Serbest ticaret bölgeleri ve gümrük birlikleri bu kuralın dışındadır.

İkincisi ise, ulusal işlem kuralıdır ve yurt içinde uygulanan vergi ve öteki müdahalelerde yerli mallarla yabancı mallar arasında bir fark gözetilmeden hepsine aynı işlem yapılmasını ifade eder.

Temel işlevi dünya ticaretinin serbestleştirmek olan GATT bu görevini, düzenli aralıklarla yaptığı çok yanlı görüşmeler yoluyla gerçekleştirmeye çalışmıştır.

Yukarıda incelediğimiz ve öncülüğünü GATT’ın yaptığı evrensel yaklaşım, uluslararası ticaretin tüm ülkeleri kapsayacak genel bir çerçevede liberalleştirilmesini amaçlar. Oysa bölgesel yaklaşımın kapsamı bir grup ülke ile sınırlıdır. Burada, çoğunlukla aynı coğrafi bölgede yer alan ülkeler arasında dış ticaret engelleri kaldırılarak ticaret serbestisi sağlanan bir grup oluşturulmaya çalışılır. İktisadi birleşmeler teorisi (economic integration theory) bu şekilde, bir grup ülkenin aralarındaki ticareti serbestleştirici politikalar izlemelerini konu edinmektedir.

Bu tür birleşmelerde, birliğe üye ülkeler, aralarındaki ticarette gümrük tarifelerini ve miktar kısıtlamalarını kaldırmakta, fakat birlik dışında kalanlara karşı herbiri kendi özel tarifesini uygulamaktadır. Yani aynı mal, birlik üyesi bir ülkeden ithal
edildiğinde tarife ödenmez, fakat üçüncü ülkelerden ithal edildiğinde ulusal gümrük vergisi uygulanır

Burada serbest ticaret bölgelerinden daha ileri bir birleşme söz konusudur. Şöyle ki, hem üyelerin kendi aralarındaki ticarette gümrük tarifeleri ve kotalar kaldırılmakta, hem de birlik dışında kalan ülkelere karşı tek bir ortak tarife uygulanmaktadır.

İktisadi Birlik (Economic Union): : İktisadi birleşme hareketlerinin en ileri şeklidir. İktisadi birlikler ortak pazarın ötesinde ekonomik, mali ve para politikalarının koordinasyonunu da gerektirir. Yani iktisadi birliklerde, üye ülkelerin bireysel makro ekonomik politika izlemedeki serbestileri bir ölçüde, birliğe devredilir

Bir bölge içinde ticaret engelleri kaldırılınca, bu bölgeyi oluşturan ülkeler arasında dış ticaret hacmi genişler ve üretim daha etkin ellerde toplanır. Buna gümrük birliklerinin ticaret yaratıcı (trade creation) etkisi denir. Ticaret yaratıcı etki gümrük birliklerinin dünya refahı üzerindeki olumlu yönüdür.

Ticareti saptırıcı etki, gümrük birliğinin kurulması ile en verimli üreticinin birlik dışında kalması ve birlik ülkelerinin bu ülkeden yapmakta oldukları ithalatın sona ermesi dolayısıyla ortaya çıkar. Böylece ithalat en verimli ülkeden birliğe üye daha az verimli ülkelere kaymış olur. Bu durumda kaynakların verimliliği göreceli biçimde azalmış olacağından refah değişmeleri olumsuz yöndedir.

Gümrük birliği analizleri göstermiştir ki, bir grup ülkenin kendi aralarındaki ticareti serbestleştirmeleri, birlik dışına karşı uyguladıkları tarifeleri sürdürdükleri bir durumda ülkenin refahını net bir biçimde artırmayabilir. Yukarıda ayrıntılı biçimde incelenen bu fikir daha sonraları Genel Ekonomi Teorisi’nde ortaya atılan ikinci en iyi teorisi’nin (the second best theory) de temelini oluşturmuştur.

a. Dış rekabetin artması

b. Ölçek ekonomileri

c. Teknolojik ilerleme

d. Yatırımları özendirme

e. Kaynak hareketliliği

Ekonomik bütünleşme hareketlerinin son aşaması iktisadi birliklerdir (economic union). İktisadi birlik, uygulanacak ekonomik, parasal, mali ve sosyal politikaların birlik tarafından ortak biçimde belirlenmesini gerektirir. Bunun için de ülkelerin politika belirleme ve uygulama yetkilerinin bir bölümü birlik
düzeyinde oluşturulan (ülkeler üstü) bir kuruluşa devredilir. Ekonomik birlik bazen bir parasal birlikle tamamlanır. İktisadi birlik aşamasında birliği oluşturan ülkeler adeta geniş bir ülkenin farklı bölgeleri durumuna gelirler.

Halen dünyadaki gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler arasında oluşturulan çok sayıda iktisadi birleşme hareketi vardır. Bunların içinde kuşkusuz en başarılı olanı Avrupa Birliği’dir.

Güney Afrika Kalkınma Topluluğu (SADC) Afrika kıtasının en büyük iktisadi birleşme hareketidir. (Tablo 6.3)