Gümrük kavramı, uluslararası ticari faaliyetlerin ülkeler arası geçiş işlem süreç ve şekillerini tanımlamada kullanılan referans bir kavramdır. Diğer bir ifadeyle gümrük, dış ticaret işlemlerinin yasallık denetiminin yapıldığı yer, idare ve işlemler olarak tanımlanabilir.

Uluslararası ticari faaliyetlerin ülke çıkarlarına uygun yürütülmesini sağlamak, uluslararası yükümlülüklerin yerine getirilmesini temin etmek; insan, çevre ve ekonomik çıkarların korunması amacıyla uluslararası ticari faaliyetlerin yasallık denetimin yapılması önemli bir zorunluluktur.

Gümrük işlemlerine konu eşyanın yasallık denetiminde dikkate alınacak esasların ve uygulanacak vergi oranlarının tanımlandığı cetvele tarife denir.

Devletin vergilendirme yetkisi 1982 Anayasasının 73. maddesinde tanımlanmış olmakla birlikte, uluslararası ticari faaliyetlerin vergilendirilmesine ilişkin vergilendirme yetkisi genişletilerek Anayasanın 167. maddesinde düzenlenmiştir. Cumhurbaşkanlığı’na da düzenleme yapma yetkisi tanımlanan 167. Maddesine göre; “….Dış ticaretin ülke ekonomisinin yararına olmak üzere düzenlenmesi amacıyla ithalat, ihracat ve diğer dış ticaret işlemleri üzerine vergi ve benzeri yükümlülükler dışında ek mali yükümlülükler koymaya ve bunları kaldırmaya kanunla Cumhurbaşkanı’na yetki verilebilir….”

Literatürdeki tanımlardan hareketle gümrük vergisi, bir eşyanın bir ülkenin gümrük bölgesini tanımlayan sınırlardan; ithalat, ihracat veya transit şeklinde geçişi sırasında miktar veya değer üzerinden alınan vergiler biçiminde tanımlanabilir. Eşyanın gümrük işlemlerine konu edilişi açısından bakıldığında gümrük vergileri “ihracat vergisi”, “ithalat vergisi” ve “transit vergisi” olarak sınıflandırılabilmektedir. Nitekim, 4458 Sayılı Gümrük Kanunu’nun 3. maddesinde gümrük vergileri kavramı “yürürlükteki hükümler uyarınca eşyaya uygulanan ithalat vergileri ile ihracat vergilerinin tümü” biçiminde tanımlanmıştır. 

Gümrük vergilerinin genel özellikleri:
1) Bir kamu gelir türü olması,
2) İktisat politikası aracı olması,
3) Uluslararası anlaşmalar tarafından şekillendirilmesi,
4) Dolaylı vergi olup, harcama vergileri arasında yer alması,
5) Vergi tahsil ve uyum maliyetlerinin düşük olması,
6) Tarafsız bir vergi olması ve
7) Özel ihtisas gerektirmesi, biçiminde sıralanabilir.

Gümrük vergileri; kaynakta tahsil edilebilmeleri, mükellef gurubunun nitelikli oluşu, gümrük kapılarındaki görevli elemanlar tarafından tahsil edilmeleri dolaysıyla tahsil maliyetleri düşük olduğu için mali amaca oldukça iyi hizmet edebilmektedirler. Uluslararası ticari faaliyetlerin vergilendirilme işlemlerinin sınırlı ve tanımlı gümrük kapılarında yapılıyor olması vergi tabanının etkin kontrolüne imkan sağlamaktadır. Bu özellikler, gümrük vergilerinin yönetimini ve gümrük yükümlülerinin vergiye gönüllü uyumunu kolaylaştırmaktadır.

Uluslararası ekonomi literatüründe gümrük vergilerinin mikro etkileri koruma (üretim), gelir, tüketim, dış ticaret ve bölüşüm etkileri olarak sayılmaktadır. Bu beş etki belirli kısıtlama ve varsayımlar altında somuta indirgenerek kısmi denge analizi yardımıyla açıklanmaktadır.

Tüketim etkisi gümrük vergilerin toplam tüketimi azaltıcı etkisini ifade etmektedir. İthalat maliyetlerine gümrük vergisinin girmesi ithalatı pahalılaştırmaktadır. Bu ise iki sonucu beraberinde getirmektedir. İlki ithalat hacminde görülen daralmadır. İkincisi ise vergi maliyetinin fiyata yansıtılması ve toplam arzın toplam talebi karşılayamamasına bağlı olarak yaşanan fiyat artışlarıdır. Hem fiyat artışları hem de toplam arzın düşmesine bağlı olarak bireyler tüketimlerini kısmak durumunda kalmaktadırlar. Yaşanan bu durum verginin tüketim etkisinin bir sonucudur.

Uygulanan bir gümrük vergisi öncelikli olarak ithalatı pahalılaştırıp ithal mal talebini azaltır. Azalan ithalatın karşıladığı talep yerli üretimle karşılanmaya başlar. Gümrük vergilerinin ithalatı azaltıcı yerli üretimi artırıcı etkisi toplamda dış ticaret etkisi olarak tanımlanmaktadır.

Gümrük vergilerinin uluslar arası ticaret üzerindeki piyasa bozucu etkilerinin en aza indirilmesi amacıyla uluslararası düzeyde yeknesak uygulama kuralları Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) düzeyinde tanımlanmış ve değişik ekonomik entegrasyon aşamalarının da DTÖ kuralları ile uyumlu olması ilke olarak benimsenmiştir. Uluslararası ticareti düzenlemeye yönelik bu unsurlar 1947 yılında Gümrük Tarifeleri Genel Anlaşması (GATT 1947) sisteminin kurulmasıyla şekillenmeye başlamıştır. Daha sonra 1995 yılında DTÖ’nün kurulması ile günümüz uluslararası ticari ilişkilerini temelden belirler hale gelmiştir. DTÖ’nün gümrük vergileri ile ilgili düzenlemeleri kurucu anlaşma ekinde yer alan “GATT 94 Anlaşması”, “Kıymet Tespit Anlaşması” ve “Menşe-i Kuralları Anlaşması” olmak üzere üç anlaşmada somutlaşmaktadır.

Verginin konusu, üzerine vergi konulan ve verginin kaynağını oluşturan ekonomik unsur olarak tanımlanabilir. Gümrük vergisinin konusunu esas itibariyle uluslararası ticarete
konu eşya oluşturmaktadır. Dolayısıyla gümrük bölgesine giren, çıkan ve bölgeden transit geçen tüm eşyalar gümrük vergisinin konusunu oluşturmaktadır. 4458 Sayılı Gümrük Kanunu açısından da, gümrük vergisinin konusunu Türkiye Gümrük Bölgesi’ne (TGB) giren eşya oluşturmaktadır. 

4458 Sayılı Gümrük Kanunu’na göre gümrük yükümlüsü genel olarak gümrük yükümlülüklerini yerine getirmek zorunda olan kişidir. Bir kişinin gümrük vergi yükümlüsü olabilmesi için aranan temel şart gümrük beyannamesinin imzalanarak gümrük idaresine verilmesidir. dolayısıyla Gümrük yükümlüsü, uluslararası ticarete konu eşyayı gümrük idaresiyle muhatap kılan gümrük beyannamesini imzalayarak gümrük idaresine veren kişidir. Bu kişi aynı zamanda gümrük vergilerin ödenmesinden de sorumludur.

Matrah, verginin hesaplanmasında esas alınan değer veya ölçüleri ifade etmek için kullanılan kavramdır. Gümrük vergisinin matrahı Gümrük Kanun ve Yönetmeliğinde “değer esaslı” olarak tanımlanmıştır. Gümrük Kanunun 24. maddesine göre gümrük vergisi matrahı “eşyanın gümrük kıymeti” olarak kullanılmakta ve “eşyanın satış bedeli” olarak belirlenmektedir. Satış bedeli, eşyanın satıcı tarafından teslim noktasına kadar yapılan giderler (nakliye, sigorta, ambalaj, yükleme) dahil fiyatıdır. Eşyanın satış fiyatının (dolayısıyla matrahın) uluslararası terminolojide, maliyet (mal bedeli), artı sigorta, artı navlundan oluşan CIF fiyat olduğu anlaşılmaktadır. Böyle bir fiyat satıcıya fiilen ödenen veya ödenecek tutarı ifade etmektedir.

Vergilendirme süreci, tarh, tebliğ, tahakkuk ve tahsil aşamalarından oluşmaktadır.

Tarh kavramı verginin hesaplanması anlamına gelmektedir. Gümrük vergisi, mükellefin yazılı beyanı üzerine hesaplanır ki, bu duruma verginin tarhiyatı denir. Kural olarak, beyan gümrük beyannamesi aracılığı ile yapılır. Beyannamede ithal edilecek eşyanın cinsi, türü niteliği ile gümrük giriş tarife cetvelindeki tertip ve tasnifi belirtilerek uygun şekilde doldurulur. Beyan formu üzerinde gümrük vergilerinin hesaplanmasına ilişkin bölüm üzerinde vergiler hesaplanarak beyan edilir. Gümrük beyannamesindeki bilgilerle fiili denetim sonucundaki bilgiler birbirini doğruluyorsa, beyanname tahakkuk servisine gelir ve beyan edilen kıymete eşyanın gümrük tarife cetvelinde belirlenen vergi oranı uygulanarak gümrük vergisi hesaplanır. Hesaplanan gümrük vergisinin Gümrük Vergileri Tahakkukunu İzleme Defterine veya bilgisayara kaydedilmesi ile vergi tarhı tamamlanmış olur.

Gümrük kıymetinin belirlenmesinde kullanılacak yöntemler sırasıyla: 1) Satış Bedeli Yöntemi, 2) Aynı eşyanın satış bedeli yöntemi, 3) Benzer eşyanın satış bedeli yöntemi,

4) İndirgeme yöntemi, 5) Hesaplanmış kıymet yöntemi ve 6) Son yöntemdir.

Gümrük vergilerinin tebliğ ve tahakkuku, diğer beyan esaslı vergilerde olduğu gibi, birlikte gerçekleşmektedir. Gümrük beyannamesi üzerinde hesaplanarak beyan edilen vergi, gümrük idaresince kontrol edilerek, gümrük vergileri beyanname üzerine yükümlünün imzası alınmak suretiyle tebliğ edilir. Ancak, işlemler, gümrük beyannamesi yerine, kullanılmasına izin verilen bir belge üzerinden yürütülüyorsa, tebliğ bu belge üzerine alınan imza karşılığı yapılmış sayılmaktadır.

Gümrük işlemleri tamamlanan eşya için sonradan yapılan denetimler sonucunda hiç alınmadığı veya noksan alındığı belirlenen gümrük vergileri tebliğ tarihinden itibaren on günlük süre içinde, taksite bağlanmadan, bir kerede ödenir. Tebliğden itibaren on günlük ödeme süresi mükellefin talebi üzerine faiz alınmak koşuluyla otuz gün daha uzatılabilir.

Gümrük yükümlülükleri ile ilgili teminat olarak kabul edilen değerler; 1) Para, 2) Bankalar ve Özel Finans Kurumları tarafından verilen süresiz teminat mektupları, 3) Hazine devlet iç borçlanma senetleri, 4) Kamu kurumlarınca verilen garanti mektupları ve 5) T.C. Merkez Bankasınca konvertibl kabul edilen dövizlerdir.