Yeniçağ’da Batı Avrupa, ekonomik, sosyal ve
siyasal alanda büyük hızla değişti. Bu çağa damgasını
vuran burjuvazi ilkin ekonomik yapıya hâkim olmuş, daha
sonra siyasal yapıda da etkinliğini arttırma mücadelesi
içine girmiştir. Bu arayışı kuramsal anlamda dile
getirenler ise Aydınlanma Dönemi düşünürleri olmuştur.

Aydınlanma Felsefesi, Avrupa’da 17. yüzyıl
ortalarından 19. yüzyılın ilk yarısına kadar süren
Rönesans, Reform, Hümanizm akımlarıyla bağlantılı bir
fikir hareketidir.

Aydınlanma Felsefesi İngiltere’de başlayarak
Fransa’ya geçmiş ve Fransız İhtilali’nin düşüncesini
oluşturmuştur. Almanya’yı da etkileyen Aydınlanma
Felsefesi, her ülkede farklı şekillenmiştir. Aydınlanma
Felsefesinin İngiltere’de deneyci, Fransa’da akılcı,
Almanya’da ise mistik akılcı yönü ön plana çıkmıştır.
Aydınlanma düşüncesinin temeli, bireyin özgürlüğü
düşüncesidir.

Aydınlanma Felsefesinin özü akılcılığa dayalıdır
ve amacı peşin yargıları yıkmaktır. Dolayısıyla hedefi
Katolikliğin getirdiği peşin yargılar ile siyasal peşin
yargılardır. Bu peşin yargılara karşı çıkış Rönesans ve
Reform hareketleriyle başlamış ve 18. yüzyıl Aydınlanma
Dönemi’nin hazırlayıcısı olmuştur.

“Aklını kendin kullanma cesaretini göster!” sözü
Aydınlanma Çağı düşünürlerinden Kant’a aittir.
Aydınlanma Felsefesinin, aklın rehberliğinde toplumsal
yaşamın ve düşünüşün yeniden düzenlenebileceği yönüne
vurgu yapmaktadır. Nitekim insanın aklını kullanma
cesareti bu dönemin parolası olmuştur. Aklın kullanılması
da bilimsel gelişmenin önünü açmış; doğa bilimleri, deney
ve gözlemin, aklın uygulama aracı olarak kullanılması
sonucunda büyük bir gelişme göstermiştir. Newton ve
Kopernik ile insanın evrene ilişkin görüşleri köklü bir
değişime uğramış; Decartes ve Kant ile bu değişimin
felsefi yönü oluşturulmuştur.

Evrensel akla dayanan ve genel yararı esas alan
Aydınlanma Felsefesi 18. yüzyıla damgasını vurmuştur.
Bu dönemde burjuvazi de aklı esas alarak, siyasi rejimi
kendi çıkarlarına göre şekillendirme mücadelesi içine
girmiştir. Yeni dünya görüşünün bütün insanlığı kapsayan
ve onların mutluluğunu hedefleyen temel esasları Fransız
burjuvazisinin katkılarıyla yayılarak bütün insanlığı içine
alan evrensel bir felsefe haline gelecektir. İnsanın mutlu
olması amacını taşıyan evrensel dünya görüşü 1789’da
“İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi” ile taçlanmıştır.

İnsanı mutlu edecek yönetim biçiminin
hedeflendiği bu felsefe ile siyasal erkin kaynağı
değişmiştir. İktidarın kaynağı Tanrı’dan halka
indirgenmiştir.

Bu felsefeye göre insanların mutluluğunun
sağlanması için öncelikle yapılması gereken, birtakım
ayrıcalıklara son verilerek insanların eşitliğinin
sağlanmasıydı. Amacı ise insanların doğuştan birtakım
haklara sahip olduklarını kabul eden, akla dayalı evrensel
hukuk ilkelerini geçerli kılmaktı. Daha önceki çağda öteki
dünya mutluluğu ile avutulan insanlar için bu dünyada da
mutlu olunabileceği, herkesin eşit ve özgür olduğu
düşüncesi ilgi çekiyordu.

Aydınlanma Felsefesiyle gelişen herkesin eşit ve
özgür olduğu düşüncesi, bütün insanlığın ihtiyaçlarına
cevap veriyordu. Ama bundan en çok burjuvazi
yararlanmıştır. Kan soyluluğuna dayalı birtakım
ayrıcalıkların ortadan kalkması ile zaten ekonomik güce
sahip bulunan burjuvazi siyasi yapıda da güç sağlamıştır.
Burjuvazi aydınlanma felsefesinin bu akılcı dünya
görüşünü ve özgürlük fikrini, bir yandan eşitliği
sağlamada bir yandan da ticaret hacmini genişletmede
kullandı. Sonuçta özel mülkiyetin dokunulmazlığı,
üretimin artması, üretim araçlarının sahibi olan ve ticareti
elinde tutan burjuvazinin gücüne güç kattı. Aydınlanma
Dönemi’nde ileri sürülen düşünceler de burjuvazinin
siyasal iktidarını meşrulaştırmış oldu. Sonuçta
Aydınlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu.

Bilim, doğa ve felsefe, akıl, laiklik, mutluluk,
özgürlük, kendine güven ile hukuk aydınlanma felsefesinin
temel ilkeleridir.

Aydınlanma Çağ’ında doğa bilimlerine duyulan
ilgi artmış, uygulama ön plana çıkmıştır. Dönemin
düşünürleri bir yandan felsefi kuramlarını geliştirirken bir
yandan da doğa bilimleriyle ilgilenmişlerdir. Örneğin
Voltaire matematikle, Diderot, anatomi, fizyoloji ve kimya
ile J. J. Rousseau ise botanikle uğraşmıştır. Bilim ve
felsefe arasında bir ayırım veya bir sınır olmaması,
filozofların doğanın nasıl inceleneceği konusunda
kuramsal yaklaşımlar oluşturmasına neden olmuştur.

Aydınlanma Dönemi’ne damgasını vurmuş olan
en önemli ilke “akılcılık”dır. Bu dönemde geleneğin ve
Tanrı iradesinin yerine geçen aklın rehberliğinde insana ve
evrene ilişkin görüşler şekillenir. Bu felsefede akıl, her
şeyin ölçüsüdür ve her şey akıl süzgecinden geçirilir.
Döneme “insanlığın ilerlemesi ve mutluluğu ancak
evrensel akıl ile sağlanabilir” düşüncesi hâkim olmuştur.

Aydınlanma Felsefesinin önem verdiği diğer
kavramlar din, ahlak ve siyasetin laikleştirilmesi, hukuk
ilkelerinin akla uygun, eşitlikçi, adaletçi bir hale
getirilmesi, hukuk reformunun gerçekleştirilmesidir.

Aydınlanma Çağı’nda bilimsel alanda devrim
olarak nitelendirilebilecek gelişmeler yaşanmıştır. Bu
gelişmelerin temelinde, insanı ve evreni düzenleyen doğa
yasalarını bulma amacı yatmaktadır. Bu düşüncede
doğanın bir makine olduğu ve insanın da bu doğa
yasalarına bağlı bulunduğu ileri sürülüyordu. Descartes ve
Newton’un bu konudaki görüşleri büyük yankı bulmuştur.

Rasyonalizmin babası sayılan Descartes, bilgiyi
doğadan öğrenmenin gerekliliğine dikkat çekmişti. Bunun
için rasyonel bir yöntem izlemiş; her şeyden şüphe ederek
ve her şeyi sorgulayarak kesin bilgiye ulaşmaya
çalışmıştır. “Düşünüyorum o halde varım!” söylemiyle bu
düşüncesini ifade eden Descartes, doğadaki hiçbir şeyin
keyfî olmadığını ve doğanın evrensel matematik
kanunlarına bağlı olduğunu savunmuştur.

Descartes’ın, doğadaki hiçbir şeyin keyfî
olmadığı ve doğanın evrensel matematik kanunlarına bağlı
olduğunu savunan görüşleri Newton’un düşüncelerine
temel olmuştur. Newton da bulduğu genel çekim yasası ile
tüm evreni tek bir çekim yasasının hâkim olduğu dev bir
makine olarak görecektir. Birbirine yakın iki cismin
ağırlıklarıyla doğru orantılı olarak birbirini çektiğini ileri
süren Newton, böylece gezegenlerin güneş etrafında sabit
bir yörünge ile dönme nedenine de açıklık getirecektir.

Yaşanan bilimsel gelişmeler sonucunda
insanlığın evrene bakış açısı değişmiş, evrenin tam bir
uyum ve düzen içinde olduğu ve bu düzenin doğa yasaları
sayesinde mükemmel bir saat gibi işlediği düşüncesi
hâkim olmuştur. Bu düşünce, Aydınlanma Çağı
düşünürlerinin kuramlarının temelini oluşturacak ve
Modern Çağ’a geçişi sağlayan bir dönüm noktası
olacaktır.

Yeni bir toplum bilim dalı olarak ortaya çıkan
“politik ekonomi”, Newton’un doğa yasasına ilişkin
düşüncelerinin ekonomik yaşama uygulanmasıyla
gelişmiştir. Ekonomik yaşamın da kendine özgü kuralları
olduğunu savunan düşünürlerin görüşlerinin temelini, her
türlü müdahaleden uzak bir ekonomik yaşam biçimi
oluşturuyordu. Fizyokratlar olarak anılan bu düşünürler,
ekonomide “Laissez-faire” (bırakınız yapsınlar) ilkesini
geliştirdiler. Bir ulusun zenginliğinin kaynağı olarak
doğayı gören Fizyokratlara göre ekonomik, toplumsal ve
siyasal tüm kurumlar, doğal yasalara bağlı bulunuyordu.
Bu durumda ekonomiye dışarıdan yapılan düzenlemelerin
doğal düzene uygun olması gerekliydi ve devlet ancak
özel mülkiyeti korumak için ve kamuyla ilgili bazı
konularda müdahalede bulunabilirdi.

Adam Smith’de diğer düşünürler gibi ekonomik
yaşamın doğal yasalara bağlı bulunduğunu savunmuştur.
Ulusların zenginliğinin kaynağının doğa olduğu
konusunda diğerlerinden ayrılmış, kaynağın doğa değil
emek olduğunu ileri sürmüştür. Ulusların Zenginliği adlı
ünlü eseri kapitalizmin temel kitabı olarak anılan Adam
Smith, ülke çıkarlarının korunması için serbest dolaşımın
sağlanmasını ve gümrük duvarlarının kaldırılmasını öne
sürmüştür.

Aydınlanma Çağı’nda matbaanın yaygınlaşması
ve eserlerin ulusal dillerde çevrilmeye başlanması edebî
eserlerin geniş çevrelere ulaşmasını sağlamıştır.
Edebiyatta düz yazı çağı olarak anılan bu dönemde
edebiyata ve sanata duyulan ilgi ekonomik gelişmişlikle
de paralellik gösterir.

Aydınlanma Çağı’nda Fransız edebiyatında
Voltaire, Condorcet ve Rousseau öne çıkan isimler
arasındadır. Voltaire, insanlığın sorunlarının bilimsel
ilerleme ile çözümlenebileceğine duyulan inancı
eleştirerek, insanın kendi kendisini geliştirmesi
gerekliliğini öne çıkarır. Rousseau ise eğitimin amacının,
insana yaşama sanatını öğretmek olması gerektiğine
dikkat çekmiştir. İngiltere’de Jonathan Swift ve Samuel
Johnson özellikle yergi alanında eserler vermişlerdir. Bu
dönemde Alman edebiyatında öne çıkan Gotthold Lessing,
Alman tiyatro türünün babası sayılabilir. Lessing,
eserlerinde akıl çağı konularını ele almıştır.

Rönesans Dönemi, Aydınlanma Çağı’nın sanat
anlayışının hazırlık evresini oluşturmuştur.

Aydınlanma Çağı’nda aklın egemenliği sanat
anlayışına da yansımıştır. Bu dönemde resim sanatı daha
demokratik bir içerik kazanmıştır. Heykelde ise daha
duygusal ve hareketli figürler öne çıkmıştır.

Aydınlık Çağ’da mimari, klasik Rönesans
mimarisi ile barok üslubun birleşmesinden oluşan yeni bir
tarz olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu mimarinin en güzel
örneklerinden biri ise Versailles Sarayı’dır.

Rönesans Dönemi’nde İtalya’da din dışı müziğin
ilk örneği olarak ortaya çıkan opera, 18. yüzyılda diğer bir
deyişle Aydınlanma Çağı’nda da egemenliğini
sürdürmüştür.

Operanın egemenliğini sürdürdüğü bu dönemde;
Georg Friedrich Handel, Christoph Gluck ve Wolfgang
Amedeus Mozart, Johann Sebastian Bach, Franz Joseph
Haydn gibi sanatçılar öne çıkmıştır

Aydınlanma Çağı’nın sanatçılarından Handel
oratoryo müziğinin ilk bestecisidir. Johann Sebastian Bach
da orkestra, oda müziği ve sonat gibi müziğin pek çok
türüne katkıda bulunmuştur. Franz Joseph Haydn İlk
senfoni ve quartet örneklerini vermiştir.

18. yüzyılda pek çok alanda olduğu gibi müzik
alanında da bir devrim yaşanmıştır. Önceden opera
eserleriyle sivrilen İtalya’nın dışına çıkılmış, yarattıkları
eserlerle Alman sanatçılar üstünlük kurmuşlardır. İlk
senfoni ve quartet örneklerini veren Franz Joseph Haydn
ile her türden çok sayıda eser besteleyen Mozart, Çağ’a
isimlerini vermişlerdir. Haydn ve Mozart Çağı olarak da
bilinen 18. yüzyılda müziğin merkezi olarak Viyana
sivrilmeye başlamıştır.

Aydınlanma Çağı’na etki etmiş, görüşleriyle öne
çıkan düşünürler;
• J. Locke,
• Montesquieu,
• J. J. Rousseau ve
• Voltaire’ dir.

J. Locke, mutlak iktidarın sınırlandırılmasına
ilişkin görüşleriyle burjuvazinin sözcülüğünü yapmıştır
Liberal bireyciliğin öncüsü olarak adlandırılmaktadır.

J. Locke, Hükümet Üzerine İki Deneme adlı
eserini siyaset üzerine yazmıştır. Burjuva devriminin
zaferle sonuçlandığı tarihte kaleme alınmış bu eserde
burjuvazinin ideallerini dile getirmiştir. Mutlak iktidarın
sınırlandırılması, hak ve özgürlüklerin güvence altına
alınması ve özellikle mülkiyet hakkının tanınması
gerekliliğini öne sürmektedir. Değişen ekonomik yapıya
uygun bir siyasal yapılanmanın oluşturulması için görüşler
öne sürmektedir.

Hobbes gibi devletin oluşumunu bir sözleşmeye
dayandıran Locke’un, Hobbes’tan ayrıldığı nokta,
insanların doğal yaşama halinde yani devlet kurulmadan
önce tam bir eşitlik ve özgürlük içinde olduğu ve
insanların temelde “iyi” olduğu görüşüdür. Hobbes gibi
“insan insanın kurdudur” düşüncesinde değildir.
Locke’a göre; herkesin eşit ve özgür olduğu bir ortamda,
herhangi bir suçu cezalandırma hakkının da yine herkeste
bulunmasının yaratacağı karışıklık nedeniyle toplum
sözleşmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Sözleşmenin olmadığı
ortamda insanların kendilerini kendi güçleriyle korumaya
çalışması, güçlünün kazanmasına ve zayıfın ezilmesine
neden olacaktır. Dolayısıyla insanlar toplum sözleşmesiyle
yalnızca “cezalandırma haklarını” devrediyorlar,
karşılığında da güvenliklerinin sağlanmasını istiyorlardı.
İnsanların, kendi iradeleriyle ve istekleriyle kurmuş
oldukları bu devletin doğuştan sahip olunan haklara
müdahale etmesine izin verilmiyordu.

İktidarın sınırlandırılması ve bu amaçla yasa
yapan ve bunları uygulayan güçlerin ayrı ellerde
toplanması gerektiğine ilişkin görüşleriyle Locke,
demokratikleşme yolundaki önemli kilometre taşlarından
biri sayılmaktadır.

“Yasaların Ruhu” adlı eserinde, yasaların her
yerde farklı olduğuna dikkat çekmektedir. Bu farklılığın
nedenini ise ülkelerin coğrafi konumuna ve iklim yapısına
bağlamaktadır. İklimler kuramı, yönetim biçimleri kuramı
ve kuvvetler ayrılığı üzerinde görüşlerini öne sürdüğü bu
eserinde pek çok sorunu çözmeye çalışmıştır.

Montesquieu’nun “kuvvet kuvveti durdurmalı
yoksa özgürlük olmaz” görüşü Batı demokrasisinin
temelini oluşturmuştur. Montesquieu’ya göre devletin;
• Yasaları yapmak,
• Bunları uygulamak ve
• Suçluları cezalandırmak olmak üzere üç ayrı
görevi vardır.
Yasama, yürütme ve yargı olarak tanımlayabileceğimiz bu
güçlere, bir karşı güç oluşturularak kuvvetin kuvveti
durdurması sağlanabilirdi. Montesquieu’dan sonra güçler
ayrılığı ilkesi demokrasinin koşulu haline getirilecektir.

Güçler ayrılığına ilişkin görüşleri ile
demokrasinin koşulunu oluşturan Montesquieu,
Aristokratik Liberalizm’i savunmuştur. Güçler ayrılığı
görüşü ile yürütme gücünün krala, yasama gücünün ise
halk ve soylulardan oluşan iki meclise verilmesini savunan
Montesquieu’nun amacı; kral, soylular ve halk arasındaki
siyasi ve sosyal dengeyi sağlamaktır. Diğer yandan krala
veto hakkı vermiş, yargı üzerinde de yasamanın yetkisini
tanımıştır. Bu görüşleriyle Montesquieu aslında sınırlı
yani meşruti monarşiyi savunmuştur.

Hobbes ve Locke gibi Rousseau da toplumu bir
sözleşmeye dayandırmaktadır. İnsanların doğal yaşama
halinde mutlu, eşit ve özgür olduğu düşüncesinden hareket
etmektedir. Toplum hayatında da insanların doğal yaşama
hâlindeki kadar özgür kalabileceği bir sistem kurmayı
hedefler. Kurulan devlet tarafından herkesin özgürlüğünün
güvence altına alınmasını ister. Bu sayede birey hem
herkesle birleşecek hem de kendisine itaat edecek, eskisi
gibi özgür kalacaktır. Bunun için de herkesin tüm
haklarını topluma devretmesi ve yine herkesin iktidara
katılması gerekmektedir. Bu durumda insanlar toplum
yönetimine de katılacakları için, bir bakıma haklarını
kendi kendilerine devretmiş olacaklardır.

Rousseau’nun amacının eşitlikçi bir demokratik
toplum oluşturmak olduğunu söyleyebiliriz. Rousseau,
halkın iktidarını, her alanda eşitliği ve mutlak demokrasiyi
savunur. Demokrasinin gerçekleşmesine ilişkin herhangi
bir belirtinin olmadığı bir dönemde demokrasiyi
savunması onun ilerici yönünü oluşturmaktadır.

Rousseau doğrudan doğruya demokrasiyi
savunduğu Toplum Sözleşmesi’nde, halk egemenliğinin
Emredici Vekalet yoluyla kullanabileceğini öne sürer.
Yasalar yasa koyucular tarafından hazırlansa bile bunları
onaylayan halk meclisleri olduğuna göre, yasama yetkisi
halkın elindedir ve son söz halka aittir. Ancak kapitalist
sistem içinde kalabalık bir nüfusla halk egemenliğini
gerçekleştirmenin zorluğu karşısında Rousseau, “Emredici
Vekâlet” kavramıyla bu sorunu çözmeye çalışmıştır.
Seçmenlerin ve vekillerin olduğu bu yapıda seçmenler
vekillerine direktifler verecek, vekiller de bunları
uygulayacaktır.
Direktifler yerine getirilmediği takdirde ise seçmenler
vekilleri azledebileceklerdi. Yani Emredici Vekâlet
yoluyla, doğrudan doğruya bireyin temsil edilmesine
çalışılacaktır. Burada önemli olan bir diğer nokta da
vekillerin çeşitli sınıf veya toplulukların değil, doğrudan
halkın vekili olmalarıdır.

Rousseau’nun, milleti, egemenliğin sahibi olarak
görmesi itibarıyla, egemenliğin kaynağı yönünden “milli
egemenliği”; egemenliğin kullanımı yönünden ise “halk
egemenliğini” savunduğunu ileri sürerler.

Rousseau’nun görüşleri ile burjuvazinin çıkarları
arasında olumsuz bir bağ vardır. Eşitlikçi demokratik bir
toplum özlemi içinde olan Rousseau, burjuvazi için
tehlikeli bir düşünürdü. Çünkü onun amacı; ya halkın,
iktidarı doğrudan kullanmasını sağlamaktı ya da halkı
kendisi adına iktidarı kullanacak olan memur
durumundaki vekilleri azledebilme yetkisine sahip
kılmaktı. Böylece sınıfsal bilinçlenme devlet yönetimine
yansıyabilecekti. Burjuvazinin çıkarlarına uygun düşen
rejim ise daha çok milletin bütününü bağımsız
milletvekillerinin temsil ettiği temsilî rejimdir.

Voltaire, Fransız İhtilali’nin düşünsel yönünü
hazırlayan en önemli düşünürlerden biridir. Hatta 18.
yüzyıl “Voltaire’in Çağı” olarak kabul edilmektedir.
Voltaire, feodal yapıya ve Katolik Kilisesine karşı
çıkışlarıyla, akılcı yaklaşımı ve alaycı üslubuyla
tanınmıştır.

Voltaire, düşünce özgürlüğünü sağlamak için
büyük mücadele vermiştir. Düşünce ve ifade özgürlüğüne
bakış açısını “Söylediklerinizin hiçbirinde sizinle aynı
düşüncede değilim; ancak onları söyleme hakkınızı
ölünceye değin savunacağım.” sözüyle örnekleyebiliriz.

Katolikliğe ve kiliseye karşı savaş açan Voltaire,
Katolikliği peşin yargılar, boş inançlar ve bağnazlıkla
eşdeğer görmektedir. Ancak bir yandan da dinin sosyal
yararına inanmakta ve bağnazlıktan arınmış bir dini
savunmaktadır. “Dine inanmalı fakat papazlara asla...”
diyerek din adamlarını eleştirmektedir.

Özellikle getirdiği somut reform önerileri ile
Voltaire, dönemindeki diğer düşünürlerden ayrılır. Onun
gerçekleşmesini istedikleri arasında keyfî tutuklamalara
son verilmesi, işkence ve ölüm cezasının kaldırılması,
cezaların suçlarla orantılı olması, vicdan ve düşünce
özgürlüğünün sağlanması, bazı feodal haklara son
verilmesi ve iç gümrüklerin kaldırılması gibi uygulamalar
yer almaktadır. Düşüncelerin etkileri ve evrensel sonuçları
düşündüğümüzde Voltaire; gerçekleştirmek istediği bu
amaçları, ileri sürdüğü düşünceleri ve verdiği
mücadeleleriyle bir çağa ismini veren bir düşünür
olmuştur.

Aydınlanma Felsefesinin ilkeleri:

1. Bilim, doğa ve felsefe

2. Akıl

3. Laiklik

4. Mutluluk

5. Özgürlük

6. Kendine güven

7. Hukuk