Maddi hukuk, toplumu teşkil eden kişilerin
hukuki durumunu kişilerin birbirleriyle ve toplumla olan
ilişkilerini düzenleyen, kişilerin sahip olduğu hakları ve
yüklendikleri borçları belirleyen kurallardır. Maddi hukuk,
hukuki ilişkilerin esasını, özünü düzenler. Bir başka
deyişle maddi hukuk, hukuki ilişkilere dair hak ve yetkiler
ile ödev ve yükümlülükleri vaz eden, tanımlayan ve
düzenleyen, ilişkinin taraflarının hukuki durumunu
belirleyen hukuk kurallarından oluşan hukuk dalıdır.

• Medeni hukuk
• Ticaret hukuku
• Ceza hukuku
• İdare hukuku
• Tüketici hukuku

Şeklî hukuk, maddi hukuk tarafından kişilere
tanınan hakların korunma ve uyuşmazlık halinde bunların
talep edilme yollarını düzenleyen hukuk kurallarıdır.
Diğer bir anlatımla şekli hukuk, maddi hukuk tarafından
düzenleme konusu yapılarak içeriği belirlenen hak ve
yetkilerin kullanılması ile ödev ve yükümlülüklerin yerine
getirilmesi biçim ve yöntemlerine dair kuralların
oluşturduğu hukuk dalı olarak tanımlanabilir. Şeklî hukuk
maddi hukuk kuralları ile belirlenmiş yaptırımların
uygulanma şeklini düzenleyen kurallardan oluşur. Usul
hukukuna ilişkin ya da infaza ilişkin kurallar gibi. Şeklî
hukuk, hukuki ilişkilerin usul ve şekle dair hususlarını
sistematik biçimde düzenler.

• Medeni usul hukuku
• İcra ve iflas hukuku
• Ceza muhakemesi hukuku
• İdari yargılama hukuku
• Vergi usul hukuku

Bir hukuki düzenleme ya da kuralın maddi
hukuk-şekli hukuk ayrımı içinde nerede yer aldığı,
uygulanacak hukuk kuralının amacına göre belirlenir. Bu
çerçevede eğer düzenleme bir hukuki ilişkinin içerik ve
özüne dair ise maddi hukuk, yok eğer bir hukuki ilişkinin
içeriğini oluşturan hak ve yetkilerin kullanımı ile ödev ve
yükümlülüklerin ifası usulüne ilişkin ise şekli hukuk
kapsamında değerlendirilir. Maddi hukuk normları 
uyuşmazlık konusu somut olayı çözmeye yönelmiş, belirli bir konuya ilişkin yargı içeren önermeler iken şekli hukuk
normları belirli bir olayda ve uyuşmazlık çözümünde
izlenecek yolları gösteren kurallardır.

Vergi hukuku, “vergi ödevinin niteliğine, vergi
borcunun doğması ve ortadan kalkmasına ilişkin maddi ve
şeklî hukuk kuralları bütünü” olarak tanımlanabilmektedir.
Vergi hukuku kapsamındaki konuların özelliklerine göre
vergi hukuku farklı bölümlemelere tabi tutulabilmektedir.
Bu bağlamda yapılan ayrımlardan biri de maddi vergi
hukuku-şeklî vergi hukuku ayrımıdır. Gerçekten tüm
hukuk dallarında olduğu gibi vergi hukukunda da maddi
hukuk-şeklî hukuk ayrımı geçerli olup vergi hukukuna
ilişkin normların amaç, içerik ve özelliklerine göre bu
hukuk dalında da öteden beri maddi vergi hukuku-şeklî
vergi hukuku ayrımı yapılmaktadır.

Vergi hukuku öğretisinde maddi vergi hukuku
için “vergi borcu konusunda hak ve ödevlerin doğumunu,
sona ermesini ve bunların içeriğine ilişkin hukukî ilkeleri
inceleyen vergi hukuku dalı” tanımı verilmektedir. Bu
tanımı yapan müellifler, maddî vergi hukukunun inceleme
alanını, vergi alacağının konusu ve yöneldiği kişi ile vergi
idaresinin yükümlü ve sorumlu karşısındaki yetkilerinin
oluşturduğunu ifade ederler. Maddi vergi hukuku
vergilendirme ilişkisinin alacaklı ve borçlu tarafını
oluşturan vergi idaresi ile vergi ödevlilerinin karşılıklı hak
ve yetkilerinin yanı sıra tarafların ödev ve
yükümlülüklerini de inceleme konusu yapmakta, vergi
borcu ilişkisine hâkim ilke ve esaslar da bu vergi hukuku
dalı tarafından ele alınmaktadır.

Vergi hukuku öğretisinde müellifler şeklî vergi
hukukunu ise, “maddî hukukça belirlenen vergi ilişkisinde
hak ve yükümlülüklerin gerçekleştirilme usullerini
düzenleyen dal” olarak tanımlamaktadırlar. Bu bağlamda
şeklî vergi hukukunun, maddi vergi hukuku tarafından
içeriği belirlenen vergilendirme ilişkisinde tarafların
karşılıklı hak ve yetkilerinin kullanılması ile ödev ve
yükümlülüklerinin yerine getirilmesine dair şekil ve
usulleri düzenleyen vergi hukuku dalı olduğunu söylemek
mümkündür.

• Vergi usul hukuku
• Vergi yargılama hukuku
• Vergi icra hukuku

Usul, genel olarak bir amaca erişmek için tutulan
yol, izlenen yöntem anlamına gelir. Hukukta usul ise bir
yasama ya da yargı işleminin veya idari işlemin
hazırlanması, yapılması veya yürürlüğe konması sırasında
uyulması gereken hükümler ve izlenecek yollar biçiminde
tanımlanır.

Usul Hukuku, özellikle yargı organları önünde,
bir hakkın nasıl istenip savunulacağına veya bir yetkinin
nasıl kullanılacağına dair kuralları koyan ve inceleme
konusu yapan şekli hukuk dalıdır. Usul hukuku bir hak
veya yetkinin nasıl kullanılacağı yahut bir ödev veya
yükümlülüğün ne şekilde gerçekleştirileceği ile ilgili form
ve metotları inceler ve bu hususu belirleyen hükümler
içerir.

Usul hukuku kurallarının muhatabı, daha ziyade
maddi hukuk kurallarını somut hayat gerçekliğine aktaran
hukuk uygulamacıları diğer bir deyişle idare veya yargı
organları olmaktadır. Zira usul hukukunda genellikle
maddi hukuk tarafından tanınan sübjektif hakların
gerçekleştirilmesi söz konusu olur; bu ise şüphesiz hukuk
uygulaması ile ilgili bir husustur.

Usul hukuku yargılama hukuku ve yöntem
hukuku olmak üzere genellikle iki ayrı anlamda ele
alınmaktadır.

• Yargılama hukuku
• Medeni usul hukuku
• Ceza muhakemesi hukuku
• Yöntem hukuku
• Vergi usul hukuku

• Ceza usul hukuku
• Medeni usul hukuku
• İdari yargılama hukuku
• Milletlerarası usul hukuku
• Vergi usul hukuku

Yargılamanın belli bir düzen içerisinde
yapılmasına yönelik yargı işlerini düzenleyen bir şekli
hukuk dalına yargılama hukuku denir. Dava açılmak
suretiyle huzura getirilmiş uyuşmazlıkların çözümü için
yargı organları tarafından yargılamanın nasıl yapılacağını
düzenleyen hukuk kurallarıdır. Usul hukuku denildiğinde
çoğunlukla akla ilk gelen yargılama hukuku olur. Bilindiği 
üzere Türkiye’nin de bir parçası olduğu Kıta Avrupası
Hukuk Sistemi’nde yargı ayrılığı ilkesi benimsenerek
farklı yargı kolları tesis edilmiştir. Bu bağlamda her bir
yargı kolu için (adli yargı -hukuk ve ceza yargısı- ile idari
yargı gibi) ayrı yargılama usulleri öngörülmüştür. Usul
hukuku adını taşıyan pek çok hukuk dalı ilişkin oldukları
alanda yargılamada izlenecek usulleri konu edinir. Medeni
usul hukuku, ceza usul hukuku ya da idari yargılama usulü
hukuku bu dallara örnek oluşturur. Bu tür hukuk dalları
çözümü yargıya intikal eden bir uyuşmazlığın görülüp
karara bağlanmasına ilişkin şekli hukuk kurallarından
oluşur

Yargılamanın belli bir düzen içerisinde yapılması
zorunludur. Böyle bir düzen kurulup sürdürülemez ise
kanunların herkese eşit biçimde uygulanması anlamına
gelen anayasal kanun önünde eşitlik ilkesi ihlal edilmiş
olur. Bu nedenle yargı işlerini düzenleyen bir yargılama
hukukunun varlığı hem pratik hem de teorik açıdan
zorunludur.

Yargılama hukuku mahkemelerin yargı görevini
yerine getirirken uyguladıkları yol ve yöntemlerle ilgili
hukuk kuralları olarak tanımlanabilir. Yargılama
hukukunun konusunu oluşturan hukuki ilişkiler daha çok
ihtilaf, uyuşmazlık konusu olmuş ilişkilerdir. Yargılama
hukuku daha ziyade huzura getirilmiş uyuşmazlıkların
çözümü için yargı organları tarafından yargılamanın nasıl
yapılacağını düzenleyen hukuk kurallarından oluşur. Bu
bağlamda yargılama hukuku kuralları mahkeme
kararlarının hangi esaslara dayanması gerektiğini, hangi
davanın nerede ve nasıl açılabileceğini, bağımsız
mahkemelerin yargılama görevlerini yerine getirirken
uymaları gereken ilkelerin neler olduğunu belirtir.

Her mahkemenin izleyeceği yargılama usulü o
mahkemenin dâhil olduğu yargı kolunun özelliğine göre
değişiklik gösterir. Örneğin medeni yargılama hukuku
olarak da adlandırılan medeni usul hukuku, özel hukuk
alanında ortaya çıkan uyuşmazlıkların bir sonuca
bağlanmasında hukuk mahkemelerinin izleyecekleri
yöntemleri belirleyen hukuk kurallarını ifade eder. Ceza
yargılama veya usul hukuku olarak adlandırılan ceza
muhakemesi hukuku ise kanunların suç saydığı fiilleri
işleyenlerin kovuşturulması, yargılanması ve
cezalandırılmasında uyulacak yöntemlere dair hukuk
kurallarından oluşur.

Usul hukukunun daha az yaygın bir başka anlamı
ise belli bir konuda işlem yapılması, faaliyette
bulunulması için izlenmesi gereken prosedür ve şekli
kurallardır. Bu anlamda usul hukuku belli idari işlemlerin
ilgili idare tarafından yapılması sırasında riayet edilmesi zorunlu olan şekli hukuk kurallarından oluşur. İdari usul
hukuku veya vergi usul hukuku bu anlamda usul hukuku
dallarıdır. Bu tür usul hukuku dallarında ilgili kamu
yönetimi biriminin kendisine yasa ile verilen yetkiyi nasıl
kullanacağı, bu yetki kullanılarak hangi idari işlemlerin ne
şekilde yapılacağı, bu işlemlerin hazırlanması, yapılması
veya yürürlüğe konulması usulleri düzenlenir.

Vergi yasalarının uygulanması amacıyla tarhtan
tahsile kadar olan vergilendirme süreci içerisinde vergi
idaresi tarafından çeşitli idari işlemler ve eylemler
yapılması suretiyle vergilendirme yetkisinin
kullanılmasına dair şekli ve usuli kuralları inceleyen vergi
usul hukuku, bu niteliği itibarı ile şekli bir vergi hukuku
ve yöntem hukuku anlamı ile bir usul hukuku dalıdır.

Vergilendirme ilişkisi tarafları arasında niza
konusu olup vergi davası açılmak suretiyle vergi yargı
organlarının hukukilik denetimine tabi tutulan
vergilendirme işlemlerinden kaynaklı vergi
uyuşmazlıklarının yargı organları tarafından görülüp
çözüme kavuşturulması usullerine dair kurallar vergi
yargılama hukuku olarak adlandırılır. Vergi yargılama
hukuku şeklî vergi hukukunun alt dallarından bir diğeri
olarak nitelenir. Vergi yargılama hukuku ilk anlamı ile bir
usul hukukudur.

Vergi alacağının cebren takip ve tahsili usulleri
ile bu tür kamu alacaklarının güvence altına alınmasını
sağlayan tedbirleri düzenleyen kurallardan oluşan vergi
icra hukuku şeklî vergi hukukunun bir başka alt dalıdır.

Vergi usul hukuku, vergi idaresi tarafından
vergilendirme işlemleri yapılırken yahut mükellefler
tarafından kendilerine yüklenmiş ödev ve yükümlülükler
ifa edilirken veya haklar kullanılırken uyulması gerekli
usul ve şekle dair kurallar bütünü olarak tanımlanabilir.
Doktrinde bazı müellifler vergi usul hukukunu vergi
hukukunun genel bölümü olarak da nitelendirme yoluna
gitmişlerdir. Bu görüş sahiplerine göre vergi usul
hukukunun düzenleme konusunu vergilendirme ilkeleri,
yükümlünün ödevleri ve değerleme gibi vergi hukukunun
tüm alanlarını kapsayan genel konular oluşturduğu için
vergi usul hukukuna vergi hukukunun genel bölümü
gözüyle bakılması mümkündür.

Vergi usul hukuku ile daha ziyade vergi
idaresinin vergi kanunlarını uygularken (icra) uymak
zorunda olduğu yönetsel nitelikte şekil ve usul kurallarına dair sistem kast edilir. Bu sistem Türk hukukunda esas
itibarıyla Vergi Usul Kanunu hükümleri ile düzenleme
konusu yapılmıştır. Bu bağlamda vergi idaresi tarafından
yapılan çeşitli hazırlayıcı ön işlemler, tarh ve tahsil gibi
idari işlemler ile çok sayıda idari eylemin yapılması
sırasında uyulması gereken biçim ve yöntemler Vergi Usul
Kanunu’nun muhtelif hükümlerinde düzenlenir. Ayrıca
vergi yükümlülerinin verdikleri beyannameler ile idareye
bildirdikleri ve idare tarafından yapılan tarh işleminin
dayanağını oluşturan matrahın tespiti, değerleme gibi şekil
ve usule dair hususlar da aynı kanunda düzenleme konusu
yapılır.

Vergi usul hukuku bir başka şeklî vergi hukuku
dalı olan vergi yargılama hukuku ile çoğu kez karıştırılır.
Oysa bu iki vergi hukuku alt dalı düzenleme konusu ve
muhatapları açısından birbirlerinden oldukça farklıdır.
Vergi yargılama hukuku vergi uyuşmazlıklarının vergi
yargısı organları tarafından çözüme bağlanmasına ilişkin
kurallardan oluşur. Ancak bu karışıklığın nedenlerinden
biri de 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’ndaki
düzenlemelerdir. Zira Vergi Usul Kanunu bünyesinde hem
vergi usul hukukuna hem de vergi yargılama hukukuna
ilişkin hükümler barındırmaktadır.

Vergi usul hukuku, Türk hukukunda esas
itibarıyla Vergi Usul Kanunu hükümleri ile düzenleme
konusu yapılmıştır. 04.01.1961 tarihinde TBMM
tarafından kabul edilmiş ve 10.01.1961 tarih ve 10703 -
10705 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe
girmiş olan 213 sayılı Vergi Usul Kanunu, Türk Vergi
Hukuku’nun en önemli kodlarından biridir. Adından
anlaşılacağı üzere Vergi Usul Kanunu bir usul yasasıdır.
Vergi Usul Kanunu esas itibariyle şeklî vergi hukukuna
dair hükümler içerir. Bir başka deyişle VUK maddi vergi
hukuku kuralları tarafından kapsam ve içeriği belirlenen
vergi ilişkisinde tarafların hak ve yetkileri ile ödev ve
yükümlülüklerinin gerçekleştirilme usullerini düzenleyen
kurallardan oluşur. Bu durumla birlikte VUK içinde vergi
alacağının konusunu ve yöneldiği kişiyi, vergi idaresinin
yükümlü ve sorumlu karşısındaki yetkileri ile yükümlü ve
sorumluların vergi dairesine karşı ileri sürebilecekleri
haklar ve yerine getirmek zorunda oldukları ödev ve
yükümlülükleri düzenleyen maddi vergi hukukuna dair
hükümler de bulunur.

Türkiye Cumhuriyeti Devleti kurulduğunda pek
çok alanda olduğu gibi mali alanda da yeniden yapılanma
gayretleri yaşanmış, o güne kadar uygulanan İslam dini
esaslarına dayanan eski vergiler ve vergilendirme usulleri
yürürlükten kaldırılarak modern bir vergilendirme
sistemine geçilmesi amaçlanmıştır. Bu çerçevede 1949-
1950 yıllarında önemli bir vergi reformu gerçekleştirilmiş ve Federal Almanya Cumhuriyeti vergi yasaları esas
alınarak hazırlanan Gelir Vergisi Kanunu, Kurumlar
Vergisi Kanunu ve 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu kabul
edilerek yürürlüğe girmiştir. 213 Sayılı Vergi Usul
Kanunu esas itibarıyla Alman Vergi Usul Kanunu’nun
(Abgabenordnung) bir çevirisi niteliğini taşır. Kapsamlı ve
sistematize bir yasal düzenleme (kod) niteliğini taşıyan bu
yasa uyarlanarak tercüme edilmek suretiyle Türk vergi
sistemine dâhil edilmiştir. Ancak yürürlüğe girdiği tarihten
bugüne kadar yasada gerçekleştirilen çok sayıda değişiklik
ile bu yasa kaynak-mehaz yasadan başkalaşmış ve artık
ulusal bir nitelik kazanmıştır. Yine bu değişiklikler
yasanın güncel ekonomik ve sosyal koşullara
uyarlanmasına yardımcı olmuştur. Vergi idaresi çıkardığı
çok sayıda düzenleyici idari işlem ile yasa uygulamasını
zenginleştirmekte, vergi yargısı organları da
gerçekleştirdikleri hukukilik denetimi ile bu düzenlemeleri
yasaya ve Anayasa’da yer alan vergilendirmeye dair temel
ilkelere uygun kılmaya çalışmaktadır.

213 sayılı Vergi Usul Kanunu bir giriş kısmının
ardından beş kitaptan oluşmaktadır:
1. Kitap- Vergilendirme; vergilendirme ilişkisinin
genel esasları, vergilendirme sürecindeki çeşitli
aşama ve işlemler (tarh-tahakkuk ve tebliğ safhaları
ve buradaki işlem ve yöntem türleri), vergi alacağını
sona erdiren ödeme, zamanaşımı ve terkin gibi
nedenler, matrah tespiti ve vergi tarhında söz
konusu olan yoklama, inceleme, arama, bilgi
toplama gibi vergi idaresinin ön işlemleri
2. Kitap- Mükellefin Ödevleri; vergilendirme
ilişkisinde yükümlü ve sorumlular üzerine düşen işe
başlama, değişiklik vukuu ve işi bırakma hallerinde
bildirimde bulunma, defter tutma, tasdik ettirme ile
kayıt düzenine uyma, kayıtları fatura ve benzeri
belgeler ile belgelendirme, defter ve belgeleri
saklama ve gerektiğinde ibraz etme ödevleri
3. Kitap- Değerleme; değerleme ve amortisman
ayırma
4. Kitap- Ceza Hükümleri; vergi ceza hukukuna
hâkim olan temel esaslar, muhtelif vergi suç ve
kabahatleri ile ve ceza türleri, vergi cezalarının
verilme-uygulanma usulleri ve vergi cezaları ile
suçluluğunu ortadan kaldıran ödeme, ölüm,
pişmanlık ve ıslah, zamanaşımı, hata düzeltme,
vergi cezalarında indirim, uzlaşma gibi nedenler
5. Kitap- Vergi Davaları; vergi davası yoluna
başvurma hak ve yetkisi ve davanın konusu ile
vergi yargılama hukukuna dair bazı düzenlemeler

213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nun “Giriş”
kısmında yasanın kapsamı bir başka deyişle hangi mali
yükümlülükler hakkında bu yasanın uygulanacağı, vergi yasalarının uygulanması ve yorumlanması sırasında
gözetilecek temel ilkeler toplam üç madde halinde
düzenlenmiştir.

Tarh işlemi ve türleri, bu işlemin öncesinde
yapılması gereken matrah tespiti ve usulleri, matrah tespiti
açısından son derece önemli olan değerleme konusu ve
değerleme ölçüleri, tebliğ işlemi ve tebligat usulleri,
tahakkuk aşamasına ilişkin hükümler Vergi Usul
Kanunu’nda, tahsil işlemi ve tahsilat usul ve çeşitlerine
dair hükümler ise 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil
Usulü Hakkında Kanun’da yer almaktadır.

Vergi usul hukuku vergi idaresinin sahip olduğu
vergi yasalarını vergilendirme işlemleri yapmak suretiyle
uygulama yetkisinin kullanılış biçim ve usullerini
düzenler. Bu bağlamda vergi usul hukuku ile idari usul
hukuku benzerlik gösterir. Bu durumla birlikte vergi usul
hukukunda da bir alt dalı olduğu vergi hukukunun temel
prensibi olan yasallık ilkesi katı biçimde uygulanır. Bu
nedenledir ki, vergi usul hukuku idari usul hukukunun
aksine yargı içtihatları yerine yasalarla düzenlenmesi
gereken bir daldır. Vergi usul hukukuna dair yasa
hükümlerinin pek çoğu emredici norm niteliğinde olup
vergi idaresinin yetkisi de yasadaki bazı istisnalar dışında
bağlı yetki özelliği arz eder.

Vergi idaresi hukuk devleti ilkesinin yasal idare
gereği doğrultusunda yasalara uygun işlem tesis etmek ve
eylemde bulunmak zorunluluğu altındadır. Bu yüzden
vergi usul hukukunda yükümlünün güveninin korunması
ilkesi ile vergi idaresinin dürüstlük kuralına riayet etmesi
gereği özel bir önem arz eder. Hukuka bağlı ve saygılı bir
kamu yönetimi birimi olarak vergi idaresinin işlemleri ile
eylemlerinde (özellikle kamu erki kullanılarak alınan
güvenlik önlemlerinin uygulanması bakımından) yasalara
uygunluğun yanında adalet ve hakkaniyete uygunluk ile
ölçülülük gereklerinin de bir arada gözetilmesi gerekir.

• Katı bir yasallık gereği
• Şekilci – formel bir yaklaşım
• Emredici normların çokluğu
• İdarenin kural olarak bağlı yetkiye sahip olması
• Hukuk devleti ilkesi ile yasal idare gereklerine
riayet zorunluluğu

Maddi hukuk, hukuki ilişkilerin esasını, özünü düzenler. Bir başka deyişle maddi hukuk, hukuki ilişkilere dair hak ve yetkiler ile ödev ve yükümlülükleri vaz eden, tanımlayan ve düzenleyen, ilişkinin taraflarının hukuki durumunu belirleyen hukuk kurallarından oluşan hukuk dalıdır. Şekli hukuk ise hukuki ilişkilerin usul ve şekle dair hususlarını sistematik biçimde düzenler. Diğer bir anlatımla şekli hukuk, maddi hukuk tarafından düzenleme konusu yapılarak içeriği belirlenen hak ve yetkilerin kullanılması ile ödev ve yükümlülüklerin yerine getirilmesi biçim ve yöntemlerine dair kuralların oluşturduğu hukuk dalı olarak tanımlanabilir.

Bir hukuki düzenleme ya da kuralın maddi hukuk-şekli hukuk ayrımı içinde nerede yer aldığı, uygulanacak hukuk kuralının amacına göre belirlenir. Bu bağlamda, eğer düzenleme bir hukuki ilişkinin içerik ve özüne dair ise maddi hukuk, yok eğer bir
hukuki ilişkinin içeriğini oluşturan hak ve yetkilerin kullanımı ile ödev ve yükümlülüklerin ifası usulüne ilişkin ise de, şekli hukuk kapsamında değerlendirilir.

Genel olarak yargılama ve takip hukuku dalları şekli hukuk kapsamında yer alır. Özel hukuk alt dallarından medeni usul hukuku ile icra ve iflas hukuku tipik şekli hukuk dallarıdır. Kamu hukukunda ise ceza muhakemesi veya ceza usul hukuku, idari yargılama hukuku, vergi yargılama hukuku, kamu alacaklarının takip ve tahsil hukuku ile vergi usul hukuku şekli hukuka örnek oluşturur.

Vergi hukuku öğretisinde maddi vergi hukuku için “vergi borcu konusunda hak ve ödevlerin doğumunu, sona ermesini ve bunların içeriğine ilişkin hukukî ilkeleri inceleyen vergi hukuku dalı” tanımı verilmektedir. Maddi vergi hukuku vergilendirme ilişkisinin alacaklı ve borçlu tarafını oluşturan vergi idaresi ile vergi ödevlilerinin karşılıklı hak ve yetkilerinin yanı sıra tarafların ödev ve yükümlülüklerini de inceleme konusu yapmakta, vergi borcu ilişkisine hâkim ilke ve esaslar da bu vergi hukuku dalı tarafından ele alınmaktadır. 

Vergi hukuku öğretisinde aynı yazarlar şekli vergi hukukunu ise, “maddî hukukça belirlenen vergi ilişkisinde hak ve yükümlülüklerin gerçekleştirilme usullerini düzenleyen dal” olarak tanımlamaktadırlar. Bu bağlamda şekli vergi hukukunun, maddi vergi hukuku tarafından içeriği belirlenen vergilendirme ilişkisinde tarafların karşılıklı hak ve yetkilerinin kullanılması ile ödev ve yükümlülüklerinin yerine getirilmesine dair şekil ve usulleri düzenleyen vergi hukuku dalı olduğunu söylemek mümkündür.

Şekli vergi hukuku kapsamına giren vergi hukuku alt dalları vergi usul hukuku, vergi yargılama hukuku ve vergi icra hukukundan oluşur.

Vergi usul hukukunun özellikleri şunlardır:

• Vergi usul hukuku, vergi hukukunun idare hukuku ile kesiştiği alanlardan biri olmakla birlikte bu alanda idare hukukuna nazaran daha katı bir yasallık anlayışı ile daha şekli-formel bir yaklaşım geçerlidir.
• 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu, vergilendirme sürecini oluşturan çeşitli aşama ve işlemler, vergi hukukunda süreler, vergi denetimi kapsamındaki ön işlemler, yükümlülerin vergi ödevlerinin yerine getirilme biçim ve yöntemleri ile vergi uyuşmazlıklarının yargı yoluna başvurulmaksızın taraflar arasında barışçı yollardan çözümü gibi vergi usul hukukuna dair temel bazı konuları ayrıntılı biçimde düzenlendiği bir yasadır.
• Vergi usul hukukuna dair yasa hükümlerinin pek çoğu emredici norm niteliğindedir.
• 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nda yer alan bazı istisnai durumlar dışında vergi idaresinin yetkisi bağlı yetki özelliği arz eder.

Doktrinde bazı yazarlar vergi usul hukukunu vergi hukukunun genel bölümü olarak da nitelendirme yoluna gitmişlerdir. Bu görüş sahiplerine göre vergi usul hukukunun düzenleme konusunu vergilendirme ilkeleri, yükümlünün ödevleri ve değerleme gibi vergi hukukunun tüm alanlarını kapsayan genel konular oluşturduğu için vergi usul hukukuna vergi hukukunun genel bölümü gözüyle bakılması mümkündür. Vergi usul hukuku ile daha ziyade vergi idaresinin vergi kanunlarını uygularken (yürütme-icra) uymak zorunda olduğu yönetsel nitelikte şekil ve usul kurallarına dair sistem kast edilir.

Vergi idaresi tarafından yapılan tarh ve tahsil gibi idari işlemler ile vergi alacağını güvence altına almaya yönelik çok sayıda idari eylem sırasında uyulması gereken biçim ve yöntemler Vergi Usul Kanunu’nun muhtelif hükümlerinde düzenlenir. Ayrıca vergi yükümlülerinin verdikleri beyannameler ile idareye bildirdikleri ve idare tarafından yapılan tarh işleminin dayanağını oluşturan matrahın tespiti, değerleme gibi şekil ve usule dair hususlar aynı kanunda düzenleme konusu yapılır. Son olarak yine yönetsel bir husus olan ve hazırlayıcı ön işlem niteliği arz eden vergi idaresinin yükümlü ve sorumlular başta olmak üzere vergi ödevlilerini denetleme yolları da Vergi Usul Kanunu’nda düzenlenme imkânı bulur.

Vergi usul hukuku bir başka şekli vergi hukuku dalı olan vergi yargılama hukuku ile çoğu kez karıştırılır. Oysa bu iki vergi hukuku alt dalı düzenleme konusu ve muhatapları açısından birbirlerinden oldukça farklıdır. Vergi yargılama hukuku vergi uyuşmazlıklarının vergi yargısı organları tarafından çözüme bağlanmasına ilişkin kurallardan oluşur. Vergi usul hukuku, vergi idaresinin vergi kanunlarını uygularken uymak zorunda olduğu yönetsel nitelikte şekil ve usul kurallarına dair sistemi ifade eder.

Vergi usul hukukuna dair yasa hükümlerinin pek çoğu emredici norm niteliğindedir. Diğer bir deyişle vergi usul hukukunu ilgilendiren yasa hükümleri vergilendirme ilişkisinin taraflarınca aksi kararlaştırılamayan, kesin bir emir içeren hukuk kuralları niteliği gösterirler.

Vergi usul hukuku uygulamasında vergi idaresinin sahip olduğu yetki, yasalarda öngörülen bazı istisnai durumlar dışında, hukuken bağlı yetki özelliği arz eder, başka bir ifade ile vergi idaresi çoğu kez bu alanda koşulları gerçekleştiğinde kullanılması tercih veya seçim hakkına bağlanmış bulunan bir takdir yetkisine değil, bilakis kullanılması zorunlu olan bir bağlı yetki ile donatılmış durumdadır.

Vergilendirmenin aşamaları olan tarh işlemi ve türleri, bu işlemin öncesinde yapılması gereken matrah tespiti ve usulleri, matrah tespiti açısından son derece önemli olan değerleme konusu ve değerleme ölçüleri, tebliğ işlemi ve tebligat usulleri, tahakkuk aşaması ile tahsil işlemi ve tahsilat usul ve çeşitlerine dair hükümler Vergi Usul Kanunu’nda yer almaktadır.

 Vergi alacağının cebren takip ve tahsili usulleri ile bu tür kamu alacaklarının güvence altına alınmasını sağlayan tedbirleri düzenleyen kurallardan oluşan vergi icra hukuku da şekli vergi hukukunun bir alt dalı niteliğindedir. 

Vergilendirme ilişkisi tarafları arasında niza konusu olup vergi davası açılmak suretiyle vergi yargı organlarının hukukilik denetimine tabi tutulan vergilendirme işlem ve bazen de eylemlerinden kaynaklı vergi uyuşmazlıklarının yargı organları tarafından görülüp çözüme kavuşturulması usullerine dair kurallar vergi yargılama hukuku olarak adlandırılır. Vergi yargılama hukuku şekli vergi hukukunun alt dallarından biri olarak nitelenir.

Vergi usul hukuku vergi idaresinin sahip olduğu vergi yasalarını vergilendirme işlemleri yapmak suretiyle uygulama yetkisinin kullanılış biçim ve usullerini düzenler. Bu bağlamda vergi usul hukuku ile idari usul hukuku benzerlik gösterir. Bu durumla birlikte vergi usul hukukunda da bir alt dalı olduğu vergi hukukunun temel prensibi olan yasallık ilkesi katı biçimde uygulanır. Bu nedenledir ki, vergi usul hukuku idari usul hukukunun aksine yargı içtihatları yerine yasalarla düzenlenmesi gereken bir daldır.

Vergi idaresi hukuk devleti ilkesinin yasal idare gereği doğrultusunda yasalara uygun işlem tesis etmek ve eylemde bulunmak zorunluluğu altındadır. Bu yüzden vergi usul hukukunda yükümlünün güveninin korunması ilkesi ile vergi idaresinin dürüstlük kuralına riayet etmesi gereği özel bir önem arz eder.

Hukuka bağlı ve saygılı bir kamu yönetimi birimi olarak vergi idaresinin işlemleri ile eylemlerinde (özellikle kamu gücü kullanılarak alınan vergi güvenlik önlemlerinin uygulanması bakımından) yasalara uygunluğun yanında adalet ve hakkaniyete uygunluk ile ölçülülük gereklerinin de bir arada gözetilmesi gerekir.

Kamu gelirleri içinde en önemli yere sahip olan vergilerin belli bir düzen içinde, bu düzeni biçimlendiren usullere göre, kurallar uyarınca ve her türlü keyfilikten uzak şekilde yapılması zorunludur. Vergilendirmenin gerçekleştirildiği süreç ile bu süreci oluşturan önkoşul, aşama ve işlemler, bu işlemler açısından söz konusu olan biçim ve yöntemler vergi usul hukukunun inceleme konusunu oluşturur. Vergi usul hukuku kendine özgü özellikleri haiz, şekli vergi hukuku kapsamında bulunan bir vergi hukuku alt dalıdır.

Vergi hukuku, “vergi ödevinin niteliğine, vergi borcunun doğması ve ortadan kalkmasına ilişkin maddî ve şeklî hukuk kuralları bütünü” olarak tanımlanabilmektedir. Kapsadığı konuların özelliklerine göre vergi hukuku farklı bölümlemelere tabi tutulabilmektedir. Bu bağlamda yapılan ayrımlardan biri de maddi vergi hukuku-şekli vergi hukuku ayrımıdır.