Kalite kontrol yöntemleri; verilen hizmetin önceden saptanmış özellikleri taşıyıp taşımadığının ve ne ölçüde güvenilir olduğunun incelenmesi için kullanılan yöntemler olarak tanımlanabilir. Bir laboratuvarın kaliteli sonuç üretmesi tüm laboratuvar çalışanlarını ve çalışmalarını kapsar. Rutin kalite kontrolü, yanlış sonuçların verilmesinin önlenmesi için analitik hatalardaki artışın saptanması yöntemidir.

Kalite kontrol konusunu anlayabilmek için bilinmesi gereken temel kavramlar vardır. Bu temel kavramlar kalite kontrol işlemlerinde sıkça karşımıza çıkar. Bunlar şu şekildedir:

1. Ortalama ve Standart Sapma

2. Varyasyon Katsayısı (CV)

3. Presizyon (Tekrarlanabilirlik)

4. Akürezi (Doğruluk)

5. Deteksiyon Limiti (Minimum Ölçüm Sınırı)

6. Linearite (Doğrusallık)

Aritmetik ortalama (Xort ) elde edilen değerlerin veri sayısına bölünmesiyle elde edilen değerdir. Aşağıdaki formül ile gösterilir.

 Xort = ?x / n

Bu formülün uygulamasında her bir veri toplanır ve elde edilen toplam, veri sayısına bölünür.

Standart sapma (s) ise dağılımdaki her bir değerin ortalamadan olan uzaklığını göstermektedir. Verilerin aritmetik ortalamaya göre nasıl bir dağılım gösterdiğini anlatır. Bu değer büyüdükçe dağılım yaygınlaşmaktadır. Standart sapma (s) formülü şu şekildedir.

Bu formülün uygulamasında verilerin aritmetik ortalaması bulunur. Daha sonra her bir veri ile aritmetik ortalama arasındaki fark bulunur. Bulunan farkların her birisinin karesi alınır ve elde edilen sayılar toplanır. Karelerin toplamından elde edilen sonuç veri sayısının bir eksiğine bölünür ve çıkan sonucun karekökü bulunur.

Varyasyon katsayısı (CV) standart sapmanın aritmetik ortalamaya oranıdır. Formül şu şekildedir:

CV= (s/x ort)*100

Bu formülün uygulamasında, standart sapma aritmetik ortalamaya bölünür ve bölüm 100 ile çarpılır. CV standart sapmanın ortalamaya göre yüzde kaçlık bir değişim gösterdiğini belirtir. Laboratuvarda kullanımı herhangi bir yöntemin performansını göstermeye yarar. Bu sayı ne kadar küçükse yöntem o kadar iyidir. İki çeşit CV vardır:

1. Çalışma içi CV: Herhangi bir analitin aynı yöntemle aynı şartlarda aynı cihazla aynı gün arka arkaya ölçümünden elde edilen değerlerle hesaplanır.

2. Çalışmalar arası CV: Herhangi bir analitin aynı yöntemle aynı şartlarda aynı cihazla fakat farklı günlerde arka arkaya ölçümünden elde edilen değerlerle hesaplanır.

Akürezi (Doğruluk) : Gerçek değer ile ölçülen değer arasındaki yakınlığı ifade eder. Gerçek değerle ölçülen değer arasındaki fark, hata (bias) olarak tanımlanır. Günlük uygulamada bir metodun doğruluğunun değerlendirilmesi eksternal (dış) kalite kontrol uygulamaları ile yapılır.

Presizyon (Tekrarlanabilirlik): Aynı örneğin tekrar edilen ölçümlerinde benzer sonuçlar elde edilmesidir. Rastgele hatayı ölçmek için kullanılır. Günlük uygulamada bir metodun tekrarlanabilirliğinin değerlendirilmesi internal (iç) kalite kontrol uygulamaları ile yapılır.

Deteksiyon Limiti (Minimum Ölçüm Sınırı): Analizi yapılan maddenin en düşük konsantrasyonunu saptama ve sıfır değerinden ayırabilme sınırı olarak tanımlanmaktadır. İdeal bir yöntem yüksek düzeyde analitik duyarlılığa ve düşük düzeyde tayin sınırına sahip olmalıdır.

Kalite kontrol konusunu anlayabilmek için bilinmesi gereken temel kavramları açıkladıktan sonra kalite kontrol tekniklerine giriş yapılabilir. İki türlü kalite kontrol tekniği vardır. Bunlar:

• İnternal (İç) Kalite Kontrol
• Eksternal (Dış) Kalite Kontrol

İnternal (iç) kalite kontrol bir laboratuvarın analitik kalitesini kendi içinde test etmesidir. Özetle şu işlemler yapılır: Test değerleri bilinen kontrol serumları kullanılarak günlük ölçümler yapılır. Sonuçlar Levey-Jennings kontrol kartlarında işlenir ve Westgard kurallarına göre değerlendirme yapılır.

Büyük otoanalizörlerde kalite kontrol sonuçlar› grafik üzerinde gösterilmektedir. Bu durum kullanıcının kolaylıkla kalite kontrol sonuçlarını değerlendirebilmesini sağlar. Böylece kontrol sonuçlar› hem gün içi hem de günler arası değerlendirilebilir.

Otoanalizör: Kan, serum, plazma, idrar gibi biyolojik örneklerdeki organik ve inorganik maddeleri, yapısal donanımı sayesinde otomatik olarak analiz eden cihazlara otoanalizör denir.

Laboratuvarlarda oluşabilecek hataları önceden belirleyebilmek için konsantrasyonu önceden bilinen, yapısı analiz edilecek örneğe benzeyen kalite kontrol materyalleri kullanılır. Liyofilize veya sıvı halde bulunabilirler. Kontrol materyalleri çalışırken dikkat edilmesi gereken noktalar özetle şu şekildedir:

• İçerdikleri analit konsantrasyonu bilinmektedir (Ortalama analit konsantrasyonu ve kabul edilebilir aralıklar üretici firma tarafından belirlenmiştir).
• Çalışılacak kontrol materyalinin lot numarası mutlaka kontrol edilmelidir. Lot numarası ile birlikte içerdiği analit konsantrasyonu değişiklik gösterebilmektedir.

• Dayanıklılık süresi (stabilitesi) önemlidir. Dayanıklılık süresinin uzun olması tercih edilir. Liyofilize kontroller sıvı olanlara göre daha uzun ömürlüdür. Ancak bu liyofilize materyallerin sulandırılmasına hataya yol açmamak için dikkat edilmelidir.

• Kontrol materyali saklama koşullarına dikkat edilmelidir. Kontrol materyalinin küçük hacimlerde olması bu açıdan kolaylık sağlar. Eğer büyük hacimde ise sulandırıldıktan sonra küçük hacimlere bölünerek saklanabilir.
• Çalışma öncesi analiz edilecek örneklerle aynı koşullarda çalışılır.
• Kalibratör yerine kullanılamazlar.
• Ticari kontrol çözeltileri kullanılabileceği gibi laboratuvar kendi kontrol çözeltilerini de hazırlayabilir. Laboratuvar kendi kontrol çözeltisini hazırladığında içerdiği ortalama analit konsantrasyonunu kendisi belirlemelidir.

Analit: Analizi yapılacak olan örnekteki aranan, ölçülmek istenen madde.

Lot numarası: Bir malzemenin/kimyasal maddenin üreticisini, üretim ile ilgili bilgilerini, sözkonusu malzeme veya maddenin özelliklerini bildiren kimlik numarası.

Liyofilize: Serum, plazma gibi biyolojik maddelerin dondurularak kurutulması işlemi liyofilizasyon ve işlem sonucunda elde edilen ürün liyofilize olarak adlandırılır.

Kalibratör: Bir cihaz veya ölçme sisteminin belirli koşullar altında çalışmasını sağlamak için gerçekleştirilen ayarlama sürecine kalibrasyon denir. Bu amaçla kullanılan aracılar kalibratör olarak bilinir.

Levey-Jennings grafikleri oluşturulurken yapılması gereken işlemler sırasıyla şunlardır:

• Hazırlanan kontrol çözeltisinden en az 20 ölçüm yapılır (20 gün boyunca).
• Aritmetik ortalama hesaplanır.
• Standart sapma hesaplanır.
• Kontrol sınırları hesaplanır.

Laboratuvarlarda kullanılan başlıca Westgard kuralları şu şekildedir:

1. 1_2S kuralı
2. 1_3S kuralı
3. 2_2S kuralı
4. R_4S kuralı
5. 4_1S kuralı
6. 10_x kuralı

Tanım olarak eksternal (dış) kalite, kalite kontrol programlarından sağlanan ve değeri bilinmeyen serumlarla çalışma yapılarak laboratuvarın bir dış denetleme birimi tarafından denetlenmesidir.

Eksternal kalite kontrol, bağımsız kuruluşlar tarafından yürütülen ve laboratuvarların analitik performanslarının karşılaştırmalı olarak değerlendirildiği bir sistemdir. Bu sistemde kontrolü yürüten kuruluş ilgili laboratuvara belirli aralıklarla aynı lot numaralı kontrol örnekleri gönderir ve bu örnekler katılımcı laboratuvarlar tarafından programa katıldıkları parametreler analiz edilir. Bu örneklerin değerlendirilmesi sonucunda gelen veriler eksternal kalite kontrol merkezinde analiz edilir ve sonuçlar kabul edilebilir, iyileştirilmesi gerekli ve kabul edilemez olarak rapor edilir. Elde edilen sonuçlar ilgili laboratuvara gönderilerek laboratuvarın kendi performansı hakkında bilgi sahibi olması sağlanır. Eksternal kalite kontrolde en önemli özellik analiz ettikleri kontrol materyalindeki analit konsantrasyonlarını bilmemeleri nedeniyle objektif analizin sağlanmasıdır.