Köktürk Devletidir.

552.

Bumin Kağan'dır.

Ötüken'dir.

Türklerin kendi dilleriyle yazdıkları ilk metinlerin kısmen 7. yüzyılın sonlarından ve çoğunlukla 8. yüzyıldan kaldığı bilinmektedir.

çeng-li “gök” (Köktürkçede tengri), ku-tu “oğul” (Köktürkçede kut), yen-çi/yemçi “hükümdar eşi” (Köktürkçede ebçi), tieh-fah “demir” (Köktürkçede temir), wo-lu-to “karargâh” (Köktürkçede ordu).

Köktürk Kağanlığının birinci dönemine ait yazınsal faaliyetler içerisinde en önemli olanı, kuşkusuz 582 yılında Taspar Kağan zamanında dikilmiş olan Bugut yazıtıdır.

Moğolistan’daki Bugut dağının yakınlarında bulunduğu için Bugut yazıtı adı ile anılan yazıt Soğdça ve Sanskritçe metinlerden oluşmaktadır ve bugün Moğolistan’ın Arhangai eyaletindeki Tsetserlig ilçesinde, müzede bulunmaktadır. Yazıtın üç tarafı Soğdca, bir tarafı ise Sanskritçedir. Başka bir ifadeyle yazıt, Türk diliyle kaleme alınmamıştır.

Taspar Kağan zamanında, 575 yılında Nirvana Sutra adlı metnin Türk diline çevrildiği bilinmektedir.

Türkler, 7. yüzyıldan 12/13. yüzyıllara kadar tarihsel Türklük coğrafyasının değişik yerlerinde, literatürde “runik” olarak adlandırılan alfabe ile çok sayıda yazıt dikmiştir.

W. Thomsen'dir.

Yazıtlarda, yazı yazma eylemi, yazılan malzemelerin adları ve yazıtların yazılış amaçları Türkçe sözcüklerle ifade edilmiştir. Buna göre yazıtlarda yazı yazma eylemini ifade etmek üzere biti-, ur- ve tokı- eylemleri kullanılmıştır. Bu eylemlerden biti-, Türk dilinin diğer tarihsel dönemlerine ait kâğıda yazılı metinlerinde de kullanılırken, ur- ve tokı- eylemlerinin sadece taş ve kayalar üzerine Türk runik alfabesiyle yazılmış yazıtlarda kullanıldığı söylenebilir.

Yazıtlarda Türk runik harfli metinler için bitig taş ve bä?gü taş adlarının kullanıldığı görülmektedir.

Yazıtlar, bugüne kadar birçok araştırmada tasnif edilmiş, ait oldukları yer ve siyasî teşekküle göre genellikle dört grupta değerlendirilmişlerdir:
1. Köktürk Kağanlığı Yazıtları,
2. Uygur Kağanlığı Yazıtları,
3. Yenisey Yazıtları,
4. Diğer Yazıtlar

Çoyr Yazıtı, Hoytu Tamir Yazıtları, Ongin (İşbara Tamgan Tarkan) Yazıtı, Köl İç Çor (İhe-Hüşötü) Yazıtı, İhe-Aşete (Altun Tamgan Tarkan) Yazıtı, Tonyukuk Yazıtı, Köl Tigin Yazıtı, Bilge Kagan Yazıtı, İhe-Nur Yazıtı, Hangiday Yazıtı

Terh (Taryat) Yazıtı, Tes Yazıtı, Şine-Usu Yazıtı, Somon-Sevrey Yazıtı, Suci Yazıtı, Karabalgasun Yazıtları, Ar Hanan (Ar Hanin) Yazıtı,

Adını Güney Sibirya’da bugünkü Hakas ve Tuva Cumhuriyetleri içinde kalan Yenisey nehrinden alan Yenisey yazıtları, Yenisey vadisinde bu nehre veya kollarına dökülen Abakan, Bayın Köl, Çaa Köl, Tes, Tuba, Turan Elegest, Uybat, Uyuk gibi nehirlerin kenarlarında bulunan ve sayıları yaklaşık 150’yi bulan eski Türk runik harfli yazıtlardır. Rus ve Fin heyetlerinin bölgedeki araştırmaları Yenisey yazıtlarının bulunuşunu, yayınların yapılabilmesini ve korunmasını sağlamıştır. Bu yazıtların Kırgızlara ait olduğu düşüncesi çok eskiden beri savunulan bir düşünce olmuştur. Ancak bazı yazıtlardaki ifadelerden, farklı Türk boylarına ait yazıtların da olduğu sonucu çıkmaktadır.

1. Soyut kavramlardaki zenginlik

2. Eşanlamlılık

3. Çokanlamlılık

4. İleri öğeler

5. Anlam olayı olan ve anlatıma güç katan söz sanatları-biçem ve anlatım özellikleri

işig küçüg ber- “işini gücünü vermek; devamlı hizmet etmek”
kızıl kan töküt-, kara ter yügürt- “Kızıl kanını akıtmak, kara terini dökmek; çok ve devamlı çalışmak”
ölü yitü kazgan- “ölesiye çalışıp kazanmak”
uça bar- “uçup gitmek; vefat etmek”

Te?ri küç birtük üçün ka?ım kagan süsi böri teg ermiş, yagısı kony teg ermiş

“Tanrı güç verdiği için babam hakanın ordusu kurt gibi, düşmanları da koyun gibi imiş”

Yagımız tegre oçuk teg erti, biz aş teg ertimiz.

“Düşmanlarımız çevremizde ocak gibi idi, biz de ortadaki aş gibiydik”

Kanı? subça yügürti sü?ükü? tagça yatdı

“kanın su gibi aktı, kemikleri dağ gibi yığıldı”