IX. yüzyılın ortalarından XIII. yüzyılın ilk onlu yıllarına kadar Doğu ve Batı Türkistan’da hüküm sürmüşlerdir.

Bu ikinci İslamî Türk devletine Karahanlılar adı, ilk defa 1874 yılında V. V. Grigorev tarafından verilmiş, o tarihten itibaren de bu adla anılmaya devam edilmiştir.

Bu devleti tanımlamak için genellikle Karahanlı ismi, zaman zaman da İlek (ilig) Hanlar, Türkistan Uygur Hanları, Türkistan Hakanları, el-Hakaniyye, el-Haniyye, Müluku’l-hakaniyye, Müluku’l-haniyye, Evladü’l-haniyye ve Âl-i Afrasiyab gibi isimler de kullanılmıştır.

Karahanlıların idare edildiği asıl merkez Kâşgar’dır. Ancak Balasagun, özellikle Harun zamanından sonra ikinci bir merkez olmuştur.

XIV. yüzyılın başlarında Cemal Karşî tarafından yazılan Mülhakâtü’s-sürâh adlı esere göre, ilk Karahanlı hükümdarı, Afrasiyab neslinden olan Bilge Kül Kadır Han’dır.

Cemal Karşî’nin Mülhakâtü’s-Sürâh adlı eserinden, İslamiyeti kabul eden ilk Karahanlı hükümdarının Satuk Buğra Han olduğu anlaşılmaktadır.

Türklerin İslâmiyeti kabul ettikten sonra kaleme aldıkları ilk Türkçe eserler, bugünkü bilgilerimize göre Karahanlılar döneminden kalmadır.

1. Kutadgu Bilig
2. Dîvânu Lugâti’t-Türk
3. Atebetü’l-Hakayık
4. Yarkend Hukuk Belgeleri
5. Kur’an Tercümeleri

Bugünkü bilgilere göre Türk edebiyatında yazılan ilk mesnevi Kutadgu Bilig'tir.

Araplara aittir.

Kutadgu Bilig’in kelime anlamı “kutlu olma bilgisi”dir.

Yusuf Has Hacip tarafından Balasagun’da yazılmaya başlanmış, 1069 yılında Kâşgar’da tamamlanarak Karahanlı hükümdarı Tavgaç Buğra Han’a sunulmuştur.

İnsanlara her iki dünyada da mutlu olmanın yollarının gösterilmek istendiği eserin asıl yazılış amacı, “insanları Yusuf Has Hacip’in tasavvur ettiği ideal hayat tarzına kavuşturmak”tır.

Çinliler Edebü’l-mülûk, Maçinliler âyinü’l-memleke, Maşrıklılar Zînetü’l-ümerâ, İranlılar Şâh-nâme-i Türkî, bazıları Pend-nâme-i mülûk, Turanlılar ise Kutadgu Bilig şeklinde adlandırmışlardır.

Mesnevilerin giriş bölümünde yer alan ve Allah’ın anılıp övüldüğü hamd’i konu alan bölüm.

Eserdeki kahramanlar ve temsil ettikleri kavramlar şunlardır:
1. Adaleti, nizamı (köni törü “doğru kanun”) temsil eden Küntogdı, eserde hükümdardır.
2. Talih ve bahtı (kut) temsil eden Aytoldı, eserde vezirdir.
3. Aklı ve bilgiyi (ukuş) temsil eden Ögdilmiş, eserde Aytoldı’nın oğlu bilge kişidir.
4. Akıbeti, hayatın sonunu temsil eden Odgırmış, eserde dünya işlerinden elini eteğini çekmiş zahit/sofu kişidir.

“Türk Dillerinin Sözlüğü” demektir.

Kâşgarlı Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed, Türkolojideki alışılmış kullanımıyla Kâşgarlı Mahmud tarafından XI. yüzyılda Karahanlı Türkçesiyle yazılmış ansiklopedik bir sözlüktür. Eser, Karahanlı Türkçesinin standart diliyle yazılmış olmasına karşılık, XI. yüzyılın Türk dünyasına ait zengin
bilgi ve malzeme içerdiği için, bir bakıma Türk dili, edebiyatı ve kültürünün antolojisi ve ansiklopedisi durumundadır. Bu anlamda, Türkçenin bilinen ilk sözlüğüdür.

Kâşgarlı Mahmud, DLT’ün dışında, ayrıca Cevâhirü’n-nahv fi-Lugâti’t-Türk (Türk Dilinin Gramer Cevherleri) adında başka bir eser daha yazdığını, bizzat eserinde ifade etmektedir. DLT’ten anlaşıldığına göre, eserin yazılış tarihi DLT’ten daha öncedir. DLT ile iyi bir leksikolog olduğunu kanıtlamış olan Kâşgarlı Mahmud’un, bugüne kadar bulunamayan bu gramer kitabıyla da aynı zamanda gramerci olduğu anlaşılmaktadır. Zaten Kâşgarlı Mahmud’un böyle bir gramer kitabı yazdığını DLT’ün bütününe serpiştirilmiş gramer açıklamaları da göstermektedir. Nitekim DLT, sözlük şeklinde tasarlanmış bir eser olmasına karşılık, eserde Türk dilinin gramer yapısıyla ilgili pek çok izah vardır.

“Hakikatlerin Eşiği” anlamına gelen Atebetü’l-Hakayık’ın, dil özellikleri ve yazarı hakkındaki kimi ipuçlarından hareketle XII. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir. Eser, Yüknekli Edib Ahmed bin Mahmud tarafından yazılmıştır. Yazar, eserinin çeşitli yerlerinde kendisinden Edib, Edib Ahmed, Hoca Edib gibi adlarla bahsetmiştir. Bu isimlerden anlaşılacağı üzere, yazar çevresinde tanınmış bir şairdir.