Çağatay Türkçesi, Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci dönemine verilen bir ad olup 15. yüzyıl
başlarından 20. yüzyıla kadar Orta Asya’da kullanılmıştır. Karahanlı ve Harezm yazı dillerinin devamı olarak özellikle Timurlular (1405-1506) döneminde gelişen Çağatay Türkçesi Ali Şir Nevâyî döneminde klasik bir edebî dil durumuna gelmiştir.

Karahanlı Türkçesi
11-12. yüzyıllar arasında Doğu
ve Batı Türkistan bölgelerinde
kullanılan ve Eski Türkçe yazı
dilinden gelişen ilk İslâmi Türk
edebî dilidir.

15. yüzyılda Ali Şir Nevâyî döneminde klasik bir edebí dil durumuna gelen Çağatay Türkçesi, etkisini yüzyıllarca devam ettirmiş ve Orta Asya Türk topluluklarınca hem
edebiyat dili hem de diplomasi ve resmî yazı dili olarak 20. yüzyıla kadar kullanılmıştır.

“Nehrin ötesi”
anlamına gelen söz, Orta Asya’da
Ceyhun (Amu Derya) ve Seyhun
(Sir Derya) nehirleri arasında
kalan tarihî bölgenin adıdır.

Çağatay kelimesi, önceleri Çağatay Han’ın sülâlesini ve bu sülâle tarafından kurulan devleti ifade eden bir terim iken, sonraları Çağatay sülâlesinin egemenliğindeki
topraklarda yaşayan Türk ve Türkleşmiş toplulukları karşılayan bir terim olarak kullanılmıştır. Timur hâkimiyeti döneminde ise imparatorluğun bütün ahalisi için Çağatay terimi kullanılmıştır.

1. Karahanlı Türkçesi veya Kâşgar Türkçesi (11-12. yüzyıllar)
2. Kıpçak-Oğuz Türkçesi (13-14. yüzyıllar);
3. Çağatayca (15-19. yüzyıllar);
4. Özbekçe (20. yüzyıl) (Eckmann 1988: XI)

1. Erken devir Çağataycası (13-14. yüzyıllar);
2. Klasik öncesi Çağatayca (15. yüzyılın ilk yarısı);
3. Klasik Çağatayca (15. yüzyılın ikinci yarısı);
4. Klasik Çağatayca’nın devamı (16. yüzyıl);
5. Çöküş Devri (17-19. yüzyıllar) (Eckmann 1988: XI-XII)

1. İlk Devir (10-13. yüzyıllar): Batı Türkçesi (Kıpçakça) ve Güney Türkçesi unsurlarının alınması. Moğol istilası, bu gelişmeye son vermiştir.
2. İkinci Devir (14-17. yüzyıllar): Suni dil. “Çağatayca” terimini sadece bu devire ait
kılmak mümkündür.
3. Üçüncü Devir (17-18. yüzyıllar): Mahalli dil unsurlarının edebî dile girmesi (Eckmann 1988: XII).

1. Karahanlıca veya Hakaniye Türkçesi (11-13. yüzyıllar);
2. Harezm Türkçesi (14. yüzyıl);
3. Çağatayca (15. yüzyıl – 20. yüzyılın başlangıcı)

1. Klasik Öncesi Devir (15. yüzyılın başlarından Nevâyî’nin 1465’te ilk divanını tertibine kadar);
2. Klasik Devir (1465 – 1600);
3. Klasik Sonrası Devir (1600 – 1921).

Klasik Öncesi Dönem (15. Yüzyılın İlk Yarısı)

Sekkâkî, Lutfî, Haydar Tilbe, Yusuf Emîrî, Seydî Ahmet
Mirzâ, Gedâyî, Atâyî, Ahmedî, Yakînî.

Çağatay edebiyatının gelişmesinde önemli katkıları olan Lutfî, klasik öncesi dönemin en
önemli şairidir. Doğum yeri ve yılı bilinmeyen Lutfî hakkındaki ilk bilgileri Devletşah tezkiresi ile Ali Şir Nevâyî’nin eserlerinden öğrenmekteyiz. Nevâyî’nin Nesâyimü’l-mahabbe
ve Mecâlisü’n-nefâis adlı eserlerinde verdiği bilgilere göre Lutfî, zamanının söz ustasıydı,
Farsça ve Türkçede benzeri yoktu ama Türkçe şiirdeki şöhreti daha çoktu.

Haydar Tilbe’nin günümüze kadar ulaşan tek eseri, Genceli Nizâmî’nin aynı adlı mesnevisine nazire olarak yazdığı Mahzenü’l-esrâr adlı mesnevidir

Yusuf Emîrî’nin günümüze kadar ulaşan üç önemli eseri vardır. Bunlar Divan, Dehnâme
ve Beng ü Çagır adlı eserlerdir.

Atâyî’nin günümüze kadar ulaşan tek eseri Divan’ıdır.

Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevâyî, Hâmidî, Şiban Han, Muhammed Salih, Ubeydî, Babür.

1. Garâibü’s-sıgar
2. Nevâdirü’ş-şebâb
3. Bedâyiü’l-vasat
4. Fevâyidü’l-kiber
5. Farsça Divanı

1. Münâcât
2. Çihil Hadis
3. Nazmü’l-cevâhir
4. Lisânü’t-tayr
5. Sirâcü’l-müslimîn
6. Mahbûbü’l-kulûb

Çağatay Türkçesi eserleri genellikle Arap alfabesiyle yazılmış olmakla birlikte Timurlular
sarayında resmi yazışmalar için Uygur yazısının da kullanıldığı bilinmektedir. Her iki alfabe de Türkçedeki ünlüleri göstermek için yeterli değildir.