Ahmed-i Rıdvan, Taşlı­calı Yahya, Lamiî, Gelibolulu Âlî, Şemsettin-i Sivasî ve Celilî bu asrın hamse sahibi şairleridir.

Yusuf u Züleyha, Leyla vü Mecnun, Ferhad u Şirin ve Şem ü Per­vane şeklinde sıralanabilir.

Yusuf ile Züleyha arasındaki aşk, mesnevi tarzında en çok işlenen konudur. Şairlerin bu ilgisinde Yusuf ile Züleyha kıssasının kutsal kitaplarda yer almasının payı büyüktür. Hikâyenin olay örgüsünü Yusuf ile Züleyha’nın rüyaları, Yusuf ’un kervanla Züleyha’nın düğün alayıyla Mısır’a gidişi, Yusuf ’un köleliği ve zindan süreci ile buradan kurtulup ikbal bulması ve Züleyha ile kavuşmaları oluşturur.

İlk kez Genceli Nizamî tarafından mesnevi biçiminde Farsça olarak işlenmiştir. XVI. yüzyılın bilinen ilk Leyla vü Mecnun mesnevisi Sinan Behiştî tarafından 1506 yılında yazılmıştır. Aynı konuyu işleyen Kadimî, Celilî, Sevdayî, Larendeli Hamdî, Celal­zade Salih ve Halife’nin mesnevileri de günümüze ulaşmıştır. Ahmed-i Rıdvan’ın Leyla vü Mecnun mesnevisi ise eksiktir. Azeri sahasında da bu konuyu Fuzulî ve Hakirî işlemiştir.

Hüsrev ü Şirin/ Ferhad u Şirin

Ahmed-i Rıdvan’ın Hüsrev ü Şirin’i 6308 beyitlik oldukça hacimli bir mesnevidir. Şair, eserini yazarken hem Nizamî’nin hem de Şeyhî’nin eserinden yararlanmıştır. Kimi olayları verirken Nizamî’ye kimilerinde ise Şeyhî’ye uymuştur. Şeyhî’nin planını, bir iki nokta dışında aynen uygulamıştır. Hatta mesnevi içindeki gazellerden çoğu ve terci-bent Şeyhî’ye naziredir.

İnsanın, aşk uğruna maddi varlığından vazgeçmesinin, tasavvuf şiirinde ise Tanrı’nın var­lığında yokluğa erişmenin simgesi olan şem (mum) ile pervane (kelebek) hikâyesi kitap düzeyinde ilk defa Fars şiirinde Ehli-i Şirazi tarafından işlenmiştir.

En güzel Gül ü Bülbül mesnevisini yazmıştır. Kara Fazlî’nin Gül ü Bülbül mesnevisi alegorik (temsilî) bir eser ni­teliğindedir. İlk bakışta beşerî bir aşk hikâyesini anlatır gibi görünen eser, şairin mesnevi­nin sonunda hikâyede kullandığı sembollerin karşılıklarını vermesiyle tasavvufi bir kimli­ğe bürünür. Dönemin en önemli mesnevileri arasındadır. Eser, aruzun “fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün” kalıbıyla yazılmıştır. Klasik mesnevi tertibine uygun olarak tevhit, münacat, naat, sebeb-i telif bölümlerinden sonra esas konuya geçilir. Eserin gerek şahıs kadrosu gerekse mekânı, divan şiirindeki bağ/bahçe imajının unsurlarıyla oluşturulmuştur. Mesnevinin kahramanları, Rum ülkesi­nin padişahı Bahar Şah’ın oğlu Gül ile yine bir şehzade olan Bülbül’dür.

Vamık u Azra

Yunan ülkesinde evlat hasreti çeken bir hükümdar vardır. Danışmanı sihirle annesi olmayan Salaman adında bir çocuk meydana getirir. Sütanne olarak Absal adlı genç kız seçilir. Salaman büyüdükçe ona aşık olur. Absal da ona aşık olur. Hükümdar aşıkları ayırmaya çalışır. Aşıklar kaçar. Hızır aşıklara yardım eder. Hızırın yardımıyla tehlikeleri aşarlar. Yunan ülkesine geri dönerler. Hükümdar yine ayırmaya çalışır. Aşıklar en son ateşe kendilerini atmak ister Absal ölürken Salaman babasının yardımıyla kurtulur. Bu süreçte Hükümdarın bilge danış­manı onun aşkının boyutunu değiştirerek Salaman’ı ebedî güzelliğin âşığı hâline geti­rir. Onun bu hâlini gören hükümdar, öğütler vererek tacını ve tahtını Salaman’a bıra­kır.

Şah ile Geda’nın aşkı üzerine kurgulanan bu hikâye, ilk defa Fars edebiyatında Hilalî tarafın­dan mesnevi tarzında işlenmiştir.

Eseri, XVI. yüzyıl şairleri içerisinde özel bir öneme sahiptir. Şairlik kudreti, eserlerindeki başarısı bir yana, onu asıl değerli hâle getiren yazdığı mesnevilerin özgünlüğüdür. O, klasik konularda yazdığı mesnevilerine bile bir öz­günlük katabilmiştir. Şah u Geda mesnevisi de bunlardandır. Eser, aruzun “fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün” kalıbıyla yazılmıştır. Yahya Bey, önceki aşk hikâyelerinin Mecnun ve Ferhad gibi kah­ramanlarının maddî bir karşılık bekleyerek aşk ıstırabı çektiklerini belirterek, mesnevisini bu tür kaygılardan soyutlanmış bir aşk anlayışı üzerine inşa eder. Yahya Bey’in mesnevisinde, klasik hikâyedeki mekân değişmiştir. Olaylar İstanbul’da geçer. Mesnevi türü içinde yerli konulara yer vermesi bakımından Şah u Geda, bir dönüşü­mün ilk örneklerinden sayılır. Olayın mekânı İstanbul’dur. Ayasofya ve At Meydanı tasvir­leri o dönem İstanbul’undan ayrıntılar sunar.

Cemşid ü Hurşid

Varka ve Gülşah

Gazneliler devrinde Ayyukî, Türk edebiyatında ise ilk defa XIV. yüzyılda Yusuf-ı Meddah, XVI. yüz­yılda Defteremini Mustafa Çelebi tarafından işlenmiştir.

Aşk ve Macera Mesnevi­leri, Dinî ve Tasavvufi Mesneviler, Tarihî ve Destanî Mesneviler, Realist Yerli Mesneviler.

Mesnevileri arasında Mihr ü Mah, Tuhfetü’l-Uşşak, Riyazü’s-Salikîn, Mihr ü Vefa, Camiü’l-Buhur yer almaktadır.

Şem ü Pervane

Heft Peyker mesnevisidir.

Bursalı Celilî