İdari yargı, genel olarak, idarenin kamu gücüne dayalı olarak yaptığı, kamu hukuku kurallarına tâbi işlem, eylem ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıkları çözümlemekle görevli yargı koludur. Anayasa’nın 125. maddesinde idarenin her türlü eylem ve işlemine karşı yargı yolunun açık olduğu ve idarenin eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlü bulunduğu açıkça ifade edilmiştir.

İdari yargı kolu içerisinde yer alan yargı yerlerinden idare ve vergi mahkemeleri, ilk derece mahkemesi; bölge idare mahkemeleri ise, üst derece mahkemesi olarak görev yapmaktadır. Anayasa’da öngörülen yüksek mahkemelerden biri olan Danıştay ise, yürütme organına yardımcı bir inceleme, danışma ve karar organı olmanın yanısıra, idarenin yargı yoluyla denetlenmesinde etkin ve önemli bir görev yapan ilk ve son derece mahkemesidir.

İdari yargı kolunda yer alan mahkemelerin kuruluş ve görevlerine ilişkin temel düzenlemeler, 06. 01. 1982 günlü üç temel kanuna dayanır. Bunlar, 2575 sayılı “Danıştay Kanunu” (2575 s. K.) ile 2576 sayılı “Bölge İdare Mahkemeleri, İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluşu ve Görevleri Hakkında Kanun (2576 s. K.)” ve 2577 sayılı “İdari Yargılama Usulü Kanunu”dur (2577 s.K.).

İdare mahkemeleri, idari yargı kolu içerisinde genel görevli mahkemelerdir. Bir başka anlatımla, idare mahkemeleri, vergi mahkemelerinin görevine giren davalarla ilk derecede Danıştayda çözümlenecek olanlar dışındaki iptal davalarını, tam yargı davalarını, tahkim yolu öngörülen imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıklardan hariç, kamu hizmetlerinden birinin yürütülmesi için yapılan idari sözleşmelerden dolayı taraflar arasında çıkan uyuşmazlıklara ilişkin davaları ve diğer kanunlarla verilen işleri çözümler.

Aynı yargı çevresinde birden fazla idare mahkemesinin faaliyet gösterdiği hâllerde, özel kanunlarda başkaca hüküm bulunmadığı takdirde, ihtisaslaşmanın sağlanması amacıyla, gelen işlerin yoğunluğu ve niteliği dikkate alınarak, mahkemeler arasındaki iş bölümü Hâkimler ve Savcılar Kurulu tarafından belirlenebilir. Bu kararlar Resmî Gazete’de yayımlanır. Mahkemeler, tevzi edilen davalara bakmak zorundadır.

İptal davası, hukuka aykırı bir idari işlemin, idari yargı yerlerince iptal edilmesini sağlayan bir dava türüdür. İptal davası, 2577 sayılı Kanun’un 2. maddesinin 1. bendine göre; “İdari işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile, hukuka aykırı olduklarından dolayı iptalleri için, menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılan” davalar olarak tanımlanmıştır.

İdari eylem ve işlemlerden dolayı kişisel hakları doğrudan muhtel olanlar tarafından açılan tam yargı davaları, ilke olarak, adlî yargıdaki hukuk mahkemelerinde görülmekte olan edim davalarına benzerler. Bu dava türü ile, idare hukuku alanında, ihlâl edilmiş bir hakkın yerine getirilmesi ya da uğranılan zararın giderilmesi istenir.

İdari yargı yetkisi, idari eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlıdır. İdari yargı yerleri; yerindelik denetimi yapamazlar, yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idari eylem ve işlem niteliğinde veya idarenin takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı kararı veremezler. Cumhurbaşkanının doğrudan doğruya yaptığı işlemler idari yargı denetimi dışındadır.

Vergi mahkemelerinde de inceleme, kural olarak evrak üzerinde yapılır ve delillerin araştırılmasında kendiliğinden (resen) araştırma ilkesi uygulanır.

Bölge idare mahkemesi başkanlar kurulu, bölge idare mahkemesi başkanı ile daire başkanlarından oluşur. Bölge idare mahkemesi başkanının bulunmadığı hâllerde kurula daire başkanlarından en kıdemli olan başkanlık eder.Daire başkanının mazereti hâlinde, o dairenin en kıdemli üyesi kurula katılır. Başkanlar Kurulu eksiksiz toplanır ve çoğunlukla karar verir. Oyların eşitliği hâlinde başkanın bulunduğu taraf çoğunluğu sağlamış sayılır.

Bölge idare mahkemesi başkanlar kurulunun görevleri; gelen işlerin yoğunluğu ve niteliği dikkate alınarak ihtisaslaşmayı sağlamak amacıyla, bölge idare mahkemesi daireleri arasındaki iş bölümünü belirlemek, daireler arasında çıkan iş bölümü uyuşmazlıklarını karara bağlamak; hukuki veya fiili nedenlerle bir dairenin kendi üyeleriyle toplanamadığı hâllerde ilgisine göre diğer dairelerden üye görevlendirmek; benzer olaylarda, bölge idare mahkemesi dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında veya farklı bölge idare mahkemeleri dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında aykırılık veya uyuşmazlık bulunması hâlinde; resen veya ilgili bölge idare mahkemesi dairelerinin ya da istinaf yoluna başvurma hakkı bulunanların bu aykırılığın veya uyuşmazlığın giderilmesini gerekçeli olarak istemeleri üzerine, istemin uygun görülmesi hâlinde kendi görüşlerini de ekleyerek Danıştay Başkanlığına iletmek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.

Bölge idare mahkemelerinde biri idare diğeri vergi olmak üzere en az iki daire bulunur  ve her dairede bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Gerekli hâllerde dairelerin sayısı, Adalet Bakanlığının teklifi üzerine Hâkimler ve Savcılar Kurulunca artırılıp azaltılabilir.

Bölge idare mahkemesi dairelerinin görevleri; ilk derece mahkemelerince verilen ve istinaf yolu açık olan nihai kararlara karşı yapılan istinaf başvurularını inceleyerek karara bağlamak; ilk derece mahkemelerince yürütmenin durdurulması istemleri hakkında verilen kararlara karşı yapılan itirazları inceleyerek karara bağlamak; yargı çevresi içinde bulunan ilk derece mahkemeleri arasındaki görev ve yetki uyuşmazlıklarını çözmek; yargı çevresi içinde bulunan yetkili ilk derece mahkemesinin bir davaya bakmasına fiili veya hukuki bir engel çıktığı veya iki mahkemenin yargı çevresi sınırlarında tereddüt edildiği veya iki mahkemenin de aynı davaya bakmaya yetkili olduklarına karar verdikleri hâllerde; o davanın bölge idare mahkemesi yargı çevresi içinde bulunan başka bir mahkemeye nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar vermek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.

Danıştayın karar organları, daireler, Danıştay Genel Kurulu, İdari İşler Kurulu, İdari Dava Daireleri Kurulu, Vergi Dava Daireleri Kurulu, İçtihatları Birleştirme Kurulu, Başkanlar Kurulu, Başkanlık Kurulu, Yüksek Disiplin Kurulu ve Disiplin Kuruludur.

Danıştay dava daireleri, kanunlarda ilk derece mahkemesi olarak Danıştayın görevli kılındığı idari uyuşmazlık ve davalara bakmakla; kural olarak bölge idare mahkemelerinden verilen kararlar ve ilk derece mahkemesi olarak Danıştay da görülen davalarla ilgili kararlara karşı temyiz istemlerini inceler ve karara bağlamakla görevlidir.

Danıştayın bugün için tek idari dairesi olan 1. Daire, Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarı ve tekliflerini, Başbakanlıktan gönderilen tüzük tasarılarını, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, idari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan ve Başbakanlık’tan gönderilen uyuşmazlıkları, kanunlarında Danıştay’dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekleri, Danıştayca istişari mahiyette incelenmek ve düşüncesini bildirmek için Cumhurbaşkanlığı veya Başbakanlıktan gönderilecek işleri, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 30. maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıkları, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işleri inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir.

Danıştay Genel Kurulu, Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkanvekilleri, daire başkanları ve üyeler ile Genel Sekreterden oluşur. Danıştay Genel Kurulu, Danıştay Kanunu ve diğer kanunlarla bu Kurula verilen seçim görevleri ile diğer görevleri yapar ve Danıştay Kanunu’nda öngörülen içtüzük ve yönetmelikleri kabul eder.

İçtihatları Birleştirme Kurulu, dava dairelerinin veya idari ve vergi dava daireleri kurullarının kendi kararları veya ayrı ayrı verdikleri kararlar arasında aykırılık veya uyuşmazlık görüldüğü ya da birleştirilmiş içtihatların değiştirilmesi gerekli görüldüğü takdirde, Danıştay başkanının havalesi üzerine, Başsavcının düşüncesi alındıktan sonra işi inceler ve lüzumlu görürse, içtihadın birleştirilmesi veya değiştirilmesi hakkında karar verir.

Disiplin Kurulu, Danıştay memurları hakkında Yüksek Disiplin Kurulu görevlerini yapar; Danıştay memurları hakkında memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca birinci derecede karar verir; Danıştay memurları hakkında 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 226. maddesinin (B) bendinde yazılı görüşme ve danışma kurulu görevini yapar.

Danıştay, ilk derece mahkemesi olarak, Bakanlar Kurulu kararlarına; başbakanlık, bakanlıklar ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarının müsteşarlarıyla ilgili müşterek kararnamelere; bakanlıklar ile kamu kuruluşları veya kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarınca çıkarılan ve ülke çapında uygulanacak düzenleyici işlemlere,; Danıştay İdari Dairesince veya İdari İşler Kurulunca verilen kararlar üzerine uygulanan eylem ve işlemlere; birden çok idare veya vergi mahkemesinin yetki alanına giren işlere; Danıştay Yüksek Disiplin Kurulu kararları ile bu Kurulun görev alanı ile ilgili Danıştay Başkanlığı işlemlerine karşı açılacak iptal ve tam yargı davaları ile tahkim yolu öngörülmeyen kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinden doğan idari davaları karara bağlar. Ayrıca, belediyeler ile il özel idarelerinin seçimle gelen organlarının organlık sıfatlarını kaybetmeleri hakkındaki istemlerin incelenmesi ve karara bağlanması da, Danıştay’ın görevleri arasındadır (2575 s. K. m. 24). Bunlardan başka, diğer kanunlarla da Danıştayın belirli konularda ilk derece mahkemesi olarak görevlendirilmesi mümkündür.