İnsanı “yediden yetmişe anlamaya” çalışan psikoloji bilimi insanlarda yaşla birlikte hangi özelliklerin ortaya çıktığını, bu özelliklerin değişip değişmediğini, değişiyorsa hangi yaşlarda nasıl değiştiğini, değişimin sürekli mi süreksiz mi olduğunu, ve değişimin hangi etkenlerle (çevre mi kalıtım mı gibi) gerçekleştiğini anlamaya çalışmaktadır.

Psikoloji alanındaki birikimler hem temel bilimlerin hem de sosyal bilimlerin gelişmesine paralel olarak sağlanmıştır. Bir başka deyişle, gelişim sürecini anlamayı biyoloji, fizik, kimya ve matematik alanındaki gelişmeler, tıp ve tıbbın kendi içindeki bilim dallarının gelişmesi ile ekonomi, sosyoloji ve antropoloji alanlarındaki bilgi birikimlerinin tümüne borçluyuz.

Gelişim kuramlarından bazıları insanların biyolojik/ fiziksel süreçlerine, bazıları bilişsel süreçlerine, bazıları duygusal ve sosyal süreçlerine ağırlık vermişlerdir.

Biyolojik/fiziksel Süreçler: Genetik/kalıtsal özellikler, beyin gelişimi, fiziksel büyüme, motor (harekete ait) beceriler, beslenme, hormonal değişimler, hastalıklar gibi bireyin fiziksel özelliklerinde etki yaratan süreçlerdir.

Bilişsel süreçler: Dil edinimi, düşünme, kavrama, akıl yürütme, analiz ve sentez yapma, hayalgücü yaratıcılık özelliklerinde etki yaratan, genel anlamda zekâyı ilgilendiren süreçlerdir.

Sosyo-duygusal süreçler: Duygular, ebeveyn ve aile ilişkileri, akran ilişkileri, sosyal ilişkiler, toplumla kültürle kurulan bağlar ve kişilik özellikleriyle ilgili süreçlerdir.

Bir olguyu açıklamak, geleceğe ilişkin bu konuda tahminler yürütmek üzere varsayımların üretilerek sınandığı birbiriyle uyumlu fikirler topluluğuna kuram (teori) denir.

Kalıtımın önemini savunan kuramcılar insanın temel özelliklerinin, gelişim eğilimlerinin genetik olarak programlandığını savunurken, çevrenin önemini savunan kuramcılar ise beslenme, fiziksel yaşam koşulları, aile, akran ilişkileri, eğitim, medya, kültür ve toplumsal etkenlerin gelişimdeki rolüne vurgu yaparlar.

Dönem (evre) kuramcıları ilk dönemlerin sonrakilerin temelini oluşturduğunu, her dönemin kendine özgü, niteliksel olarak yeni, farklı düşünce ve davranışlar/özellikler ortaya çıkardığını savunurlar.

Dönem Kuramlarının Özellikleri

Yapı:

Güdü, yetenek, beceri vs. boyutlarının tutarlı bir örüntü olarak açıklanması

Niteliksel değişim:

Önceki dönemlerle kıyaslandığında güdü, yetenek, beceri boyutlarında belirgin bir farklılık ortaya konması

Ani oluş:

Her bir dönemin tipik güdü, yetenek, beceri boyutlarında eşzamanlı bir değişim ortaya konması

Birliktelik:

Bütün değişimlerin aşağı yukarı aynı hızla geliştiğinin ortaya konması.

İnsan gelişimini dönemler çerçevesinde incelemek normatif bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım, insanların pekçoğunda hangi zaman dilimlerinde hangi özelliklerin ortaya çıktığına göre sınıflandırma yaparak bir “normal” anlayışının şekillenmesine yardımcı olur. 

Gelişim Görevleri kavramı 1950’li yıllarda Robert Havighurst tarafından Bireyin yaşamının belli bir döneminde ortaya çıkan; başarıldığında bireyi mutluluğa kavuşturan, başarılamadığında ise mutsuzluğa sevk ederek diğer dönemlerde de zorluklar yaşamasına sebep olan davranışlar olarak tanımlanmıştır.

ergenlik döneminde bireyin bedenindeki değişiklikleri kabul etmesi ve uyum sağlaması, ebeveynlerinden duygusal olarak özerk olabilmesi, akran ilişkilerini geliştirmesi, mesleğe yönelmesi, toplumun değerlerini anlayıp sorumlu davranışlar sergilemesi gibi davranışlar ergenlik döneminin gelişim görevleridir

Sigmund Freud gelişim dönemlerini haz odaklarını temel alarak isimlendirmiştir.

Oral dönem: 0-1,5 yaşlar arasında bebeğin haz odağı ağız ve ağız bölgesidir. Çocuk bu dönemde dünyayı ağzıyla tanımaya çalışır, verilen her şeyi ya da eline geçirdiği herşeyi ağzına götürür.

Anal dönem: 1,5-3 yaşlar arasında çocuğun haz odağı anüs bölgesidir. Bu nedenle anal dönem çocukların tuvalet alışkanlığını kazandığı, aynı zamanda tuvalet alışkanlığı ile ilgili sorunların sıklıkla yaşandığı dönemdir.

Fallik dönem: 3-6 yaşlar arasında çocuğun haz odağı cinsel organıdır. Bu dönemde çocuk cinsel organını fark eder ve cinsiyet farklılığını bu yolla fark eder.

Latent (gizil) dönem: 6 yaş ve ergenlik arasında çocuğun haz odaklarının “bastırılarak” geri plana itildiği, ilgilerin zihinsel beceriler ve sosyal ilişkilere yöneldiği dönemdir.

 Genital dönem: Ergenlik ve sonrasında çocuğun haz odağının yeniden cinsel organlara yöneldiği, haz kaynağı olarak dış dünyadan kişilerin görüldüğü dönemdir. Bu nedenle romantik ilgi ve ilişkilere yönelim ortaya çıkmaktadır.

Psikanaliz, klasik Freud kuramından doğan, bireyin yaşam dönemlerindeki takılma ve saplanmaların ve aynı zamanda kişilik örüntülerinin ortaya çıkarılmasını, bireyin bilinçdışı süreçlerinin bilinçli hale getirilerek içgörü kazandırılmasını amaçlayan oldukça detaylı olan profesyonel terapi yaklaşımıdır.

Klasik Freud kuramındaki cinsel içgüdüler vurgusunun yerine sosyal güdüleri gelişimin merkezine alan ve gelişimi tüm yaşama yayarak inceleyen Erik Erikson (1902-1984) hem erken dönem deneyimlerin hem de sonraki geç deneyimlerin kişilik gelişiminde rol oynadığını ileri sürer. Klasik Freud kuramında beş-altı yaşlarda şekillenen kişilik gelişimine karşın, Erikson’a göre kişilik gelişimindeki değişimler ölüme kadar devam eder.

Piaget’ye (1896- 1980) göre çocuklar içsel olarak merakları sonucunda dünyayla sürekli ilişki kurarlar ve çevresel tepkilerden bağımsız olarak zihinsel gelişim serüvenini yaşarlar. Bu kuramda çocuğun zihinsel gelişimi bir dengeleme süreci olarak görülür. Çocuğun her bir yeni deneyiminin, çocuğun duyularına hitap ederek onu uyardığı, zihinde bir dengesizlik durumu yarattığı varsayılır. Çocuklar bu dengesizliği çözmek için bilişsel yapılar geliştirirler.

Piaget bilişsel gelişimi, Duyusal-Motor Dönem, İşlem Öncesi Dönem, Somut İşlemler ve Soyut İşlemler Dönemi olmak üzere dört döneme ayırmıştır.

 Duyusal-Motor Dönem: 0-2 yaşlar arasında doğuştan gelen refleksler ve dürtüsel hareketler duyusal (görme, işitme, koklama, dokunma, tatma) hareketlerle birleşerek bebeğin dünyayı anlamasına hizmet eder.

İşlem-Öncesi Dönem: 2-7 yaşlar arasında çocuk dünyayı sözcüklerle temsil etmeye, resimlerin anlamını kavramaya başlar, sembolleri tanırlar. Ancak henüz kavrayışları benmerkezci ve tek boyutludur. Kendi gördüklerinin ve duyduklarının ötesine geçemez veya bir nesnenin birden fazla özelliğini göz önünde bulunduramazlar.

Somut İşlemler Dönemi: 7-11 yaşlar arasında nesnelerle zihinsel işlemler yapabilirler ancak halen somut olarak bu nesneleri görmek, dokunmak zorundadırlar. Somut olmayan durumlarda zihinsel işlemler yapamazlar. Bu dönemde zihinsel gelişimleri sayesinde nesneleri birden fazla özelliğine göre gruplamaya, farklılıkları ayırt etmeye, akıl yürütmeye başlarlar.

Soyut İşlemler Dönemi: Ergenlik döneminde başlayıp kazanımları ömür boyunca devam eder. Bu dönemde soyutlama yeteneği gelişir. Bir başka deyişle sistematik düşünebilme, analiz ve sentez yapabilme, tümevarım ve tümdengelimci düşünme, olasılıkları hesaba katabilme, varsayım üretebilme, hipotez geliştirebilme, ideal koşulları düşünebilme yetenekleri gelişir.

Lev Vygotsky (1896-1934) de Piaget gibi çocukların aktif şekilde kendi bilgilerini yapılandırdıklarını savunmuştur. Piaget’den farklı olarak bilişsel süreçlerin gelişiminde sosyal etkileşim ve kültüre odaklanmıştır. Vygotsky’ye göre çocuğun bilişsel görevleri çevresindeki anne-baba, abla-ağabey veya kendisinden büyük herhangi başka birinin desteğiyle gerçekleştirilir. Çocuk bu sosyal etkileşimler yoluyla kademeli olarak bilişsel gelişim görevlerini içselleştirir, kendine mal eder ve tek başına sürdürebilir hale gelir. Bu kuramda

Gelişimde sürekliliği vurgulayan ve gelişimin dönemler halinde olmadığını ileri süren davranışçı kuramın bilinen öncüsü “klasik şartlanma” deneylerini başlatan ve 1904 Nobel Bilim Ödüllü Ivan Pavlov (1849-1936) ile psikanalitik kurama tepki olarak geliştirilen, zihinsel süreçlerin incelenmesini tümüyle reddederek organizmanın davranışlarıyla ilgilenilmesi gerektiğini savunan John Broadus Watson (1878-1958)’dur.

Albert Bandura’nın (1925) öncüsü olduğu bu kuram gelişimde öğrenmeye, öğrenmede de çevresel etkenlerin önemine vurgu yapar. Bandura’ya göre bireyler gözlem yoluyla, taklit ederek ve model alarak öğrenirler. 

Kırklı yaşlardaki erkek bireylerin çözmesi gereken dört çatışma durumunu (1) gençliğe karşı yaşlılık, (2) yıkıcılığa karşı yapıcılık, (3) erkeksiliğe karşı kadınsılık ve (4) başkalarıyla birlikte olmaya karşı onlardan ayrı olma şeklinde ele almıştır.

Levinson’un “Yaşam Akışı” kavramı bir bireyin hayatında gerçekleşen değişim, aynı kalan durumlar, düzenli ilerlemeler, dalgalanmalar gibi somut olarak görülen özelliklerini açıklamaktadır. “Yaşam Döngüsü” kavramı ise bireylerin hayatlarının kendilerine özgü, eşsiz bir deneyim olduğu kabul edilse de tüm bireylerin hayatında çocukluk, ergenlik, yetişkinlik öncesi, yetişkinlik ve yaşlılık olarak yaşlara bölünen aynı döngünün tamamlandığını ifade etmektedir. Bu döngünün içerisinde yaşam çeşitli sorgulamaların yapıldığı beş yıllık geçiş dönemleri ve beş yıllık “Yaşam Yapı”larının yer aldığı on dönemle tarif edilmektedir. “Yaşam Yapısı”, diğerleriyle ilişki halindeki bireylerin yaşamlarına nasıl biçim verdikleriyle ilgilidir.

George E. Vaillant yetişkinlerin olgunlaşması için başarmaları gereken ek görevler tarif etmiştir. Bu görevler Kimlik Gelişimini Tamamlama, bir iş, bir eş ve toplumsal ilişkilere bağlanmayı içeren Bağlanma; iş yaşamında toplumsal kimliğini ortaya koymayı gerektiren Kariyer Gelişimini Tamamlama; Erikson’a benzer biçimde gelecek nesillere rehberlik etmek, karşılık beklemeden toplumun inşaasında rol almak gibi etkinlikleri içeren Üretkenlik; insanlığın ortak ürünlerinin korunması, kültürel değerlerin gelecek kuşaklara aktarılmasına yönelik faaliyetleri içeren Anlamın Korunması; ve son olarak bireyin kendi yaşam gerçeğini kabul etmesi olarak açıklanan Bütünlük görevleridir.

Yaşamboyu gelişim bakış açısında gelişim sürecini etkileyen birey toplum arasındaki etkileşimin üç ana öğesi Normatif Yaşa Bağlı Etki, Normatif Tarihe Bağlı Etki ve Normatif Olmayan Yaşam Durumları olarak belirlenmiştir

Eklektik kuramsal yönelim, tek bir kuramın insan gelişimini açıklayamayacağı düşüncesiyle, tek bir kuramı izlemek yerine her kuramın en iyi olduğu düşünülen özelliklerini seçerek kullanmaya dayalı bakış açısıdır.