Modern toplumlarda sosyal bir problem olarak incelenmesi ihtiyacından doğan yaşlanmanın, yaşlılığın kronolojik, biyolojik, patolojik, psikolojik, sosyal, ekonomik yaşlanma gibi farklı tanımları yapılmakta ve bu tanımlamalara bağlı olarak farklı teoriler (biyolojik, psikolojik, sosyal) ileri sürülmektedir.

Teorilerle hem bireysel düzlemde özneler arasındaki ilişkiler hem de toplumsal düzlemde sistemle ilişkisi bağlamında yaşlılık sorunları ele alınmaktadır.

Yaşlılık dönemini sosyal, kültürel ve ekonomik boyutlarıyla inceleyen bir bilim dalı olarak doğan gerontososyoloji de yaşlıların iyi bir yaşam sürdürebilmesine yönelik çalışmaları içermektedir.

Gerontoloji, yaşlanma sürecini, sağlık, psikoloji, sosyoloji ve ekonomi-politiğin kesiştiği noktada sistematik olarak inceleyen bilim dalıdır.

Gerontoloji, yaşlanma sürecini, sağlık, psikoloji, sosyoloji ve ekonomi-politiğin kesiştiği noktada sistematik olarak inceleyen bilim dalıdır.

Gerontoloji, yaşlanma sürecini, sağlık, psikoloji, sosyoloji ve ekonomi-politiğin kesiştiği noktada sistematik olarak inceleyen bilim dalı iken yaşlılık dönemini sosyal, kültürel ve ekonomik boyutlarıyla inceleyen bir bilim dalı olarak doğan gerontososyoloji de yaşlıların iyi bir yaşam sürdürebilmesine yönelik çalışmaları içermektedir.

Yaşlı ayrımcılığı: Lehinde ya da aleyhinde olarak bir kişiye yaşı nedeniyle gösterilen farklı tavır, ön yargı, davranış ve kurumsal düzenlemeler.

Teoriler, yaşlılık üzerinde yapılmış çalışmalardan ve gözlenen davranışlardan hareketle, yaşlılığın sosyal kalıplarına ilişkin genellemelere varıp sosyal yasalara ulaşmanın mümkün olup olmadığına dair cevaplar aramanın bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır.

Birey ve bireyin ilişkilerini merkeze alan mikro düzeydeki aktivite teorisi, yaşlının etkinliği üzerinde odaklaşır, yaşlının yaşlılığa uyum sürecini incelemeyi hedefler. Yaşlının yaşamının erken dönemindeki faaliyetleriyle, mevcut/ aktüel etkinlikleri arasındaki farkların/ değişikliklerin öğrenilmesini amaçlar.

Teori, 1949 yılında Burgess, Cavan, Havighurst, Goldhammer’in “yaşlılığa kişisel uyum” üzerindeki çalışmalarıyla başlar.

Aktivite teorisinin başlıca temsilcileri sosyolog Robert J. Havighurst, Bernice L. Neugarten ve Sheldon S. Tobin’dir.

Yaşlıyı mutlu kılacak toplumsal aktiviteler

a. arkadaş, akraba ve komşularla olan ilişkileri kapsayan resmî olmayan aktiviteler (ki yaşamdan hoşnut olma ile arasında sıkı ve anlamlı ilişki mevcut olan aktiviteler bunlardır),
b. kendi başına yapılan aktiviteler,
c. dernek, kulüp vb. kapsamında yürütülen resmî aktiveler olarak üç kapsamda ele alınabilir.

İnsanları birbirlerinden ayıran temel unsur aralarındaki yaş farkı değil etkinlikleri ve yararlılıkları olduğuna göre; edilgenlik/pasiflik, arzu edilmeyen ve kişileri toplumdan soyutlayan, işe yaramazlık duygusunu körükleyen olumsuz bir gelişmedir ve yaşlılıkta böyle bir gelişmenin ortaya çıkması yaşlıyı mutsuzluğa götüreceği için engellenmesi gerekir.

Özellikle radikal değişimlerin meydana geldiği emeklilik sonrası “yasal” yaşlılık döneminin hayatın en mutsuz safhasına dönüşmemesi için kişinin yaşamında yine tam manasıyla aktif/ etkin kalması gerekir. Aktif yaşlı bireyler, aktif olamayanlara göre mental ve fiziksel açıdan daha sağlıklı ve hayatlarında daha fazla mutludurlar. Mutsuzluk getiren temel unsur, çalışma hayatının dışında kalmak olduğuna göre, belli bir pasifliğe büründüğü kabul edilen yaşlı emeklilik döneminde de aktif kalmalıdır. Zira yaşlılık döneminde, gençliğindeki gibi sosyal ilişkilerini sürdürebilen insan işe yaramazlık hissinden uzak duracak ve iş hayatından kopmasıyla birlikte kaybettiği rollerin yerine yenilerini yerleştirerek mutlu olmayı başaracaktır.

Sosyal etkinlikler yaşlının sosyal bütünleşmesine de yardım eder ki sorumluluklar ve zorunluluklar içeren yeni roller geliştirme, gezi turları, emekli birliklerinin grupları, yaşlı merkezleri gibi çabalar gerontoloji uygulayıcılarının yaşlılar için ortaya koyduğu çözümlerden bazılarıdır.

Yaşamdan geri çekilme/ kopma teorisi (disengagement) aktivite teorisinden on yıl sonra (1961) Elaine Cumming ve William E. Henry tarafından ve sosyolojideki fonksiyonalist teoriden temel alınıp aktivite teorisine bir tepki olarak geliştirilmiştir.

Fonksiyonalist teoriye göre toplum, kendinî oluşturan parçaların salt toplamından daha farklı bir bütündür; karşılıklı fonksiyonel bağıntılarıyla unsurların oluşturduğu veya çeşitli alt sistemlerden oluşmuş bir sistemdir; örgütlü nüfusça örüntülenmiş norm ve değerleri içeren bir düzendir.

Fonksiyonel: Sistemin uyum ve bütünlüğünü sağlar.

Disfonksiyonel: Sistemin uyum ve bütünlüğünü bozar / bozuk.

Açık fonksiyonlar: Bir sistemin içindekiler tarafından istenen ve uyumuna katkıda bulunan objektif sonuçları.

Fonksiyonalizmin  fonksiyonel, disfonksiyonel, gizli fonksiyonlar ve açık fonksiyonlar gibi türlerine göre de tanımlamalar yapılabilmektedir.

Yaşamdan geri çekilme/kopma teorisi de bu perspektifle, yaşlılığın toplum içindeki işlevini açıklamak çabasındadır. Yaşlının sosyal pozisyon ve işlevleri incelenir; toplumsal ve yapısal açıdan yaşlanma, yaşlılık ve yaşlı ile toplum arasındaki ilişkiler dikkate alınır;
toplumdan topluma yaşlılık ve yaşlanmanın farklı algılanabileceği belirtilir. 

Aktivite yaklaşımında değişiklikler, yapısal değişmeden bağımsız kişisel cevaplar sayılırken kopma teorisinde yaşlanmanın kişisel ve yapısal yanları, kişi ve çevresi, bir bütünün parçaları kabul edilir. 

Yaşlılık olgusu, fiziksel, psikolojik ve toplumsal açıdan dünyadan yavaş yavaş geri çekilme sürecini ifade eder. 

Fiziksel düzeyde, insanlar etkinliklerini yavaşlatırlar ve bu şekilde daha az enerji harcarlar. 

Psikolojik düzeyde, çevresi ile olan ilişkileri zayıflar, kendilerini ilgilendiren alanlara odaklanmaya yönelirler. Yani dış dünyaya yönelttikleri dikkatlerini, kendi iç dünyalarına çevirirler.

Toplumsal düzeyde ise karşılıklı olarak bir geri çekilme söz konusudur. Böylece toplumun diğer üyeleri ile yaşlı kişi arasındaki etkileşim de giderek azalır. Birey toplumdan geri çekilirken, toplum da bireyden elini çeker. Toplumla yaşlının birbirinden uzaklaşması karşılıklı isteklerin ve toplumsal bütünlüğün işleyişi
yönünde kendisini ifade eder. 

Yaşlanma süreci ise hayatın geç döneminde yaşamdan geri çekilme; birey ve toplumun karşılıklı geri çekilmesi, ayrılması sürecidir.

Yaşamdan geri çekilme/kopma teorisi yaşlıların toplumsal rollerden geri çekilmesi üzerine odaklanır.

Sosyal bağları zayıflayan yaşlı hayattan giderek kopar, ölümü kabul eder; sosyal ve psikolojik açıdan ölüme hazırlanır. Yaşlının yaşamdan uzaklaşması ve nihayet ölümü toplumun dengesini bozmaz.

Yaşlı, yaşlanmayla birlikte kendine döner ve toplumdan kopar, daha pasif roller arar ki bu kişisel doyum için gereklidir.
Zaten yaşlılık dönemindeki mutluluk, faal bir yaşamın ardından gelen pasifliktedir. Kendinî aktif yaşamdan çeken yaşlılar hem daha yüksek yaşam doyumu ve mutluluk duymakta hem de daha gerçekçi değerlendirmeler yapabilmektedirler. İnsanlar yaşlanma süreci içinde bedenen olduğu kadar ruhen de çöküntüye uğradığı için uzun bir yaşamın ardından yorgun düşen yaşlı artık dinlenmelidir. Yaşlılar, yetişkinlik döneminde sosyal yaşamlarındaki pek çok rolden çekilerek, zaten azalmış olan yaşam enerjilerini daha uzun süre kullanabileceklerdir. 

Döngüsel olarak yaşlıların tüketim davranışları, sosyo-ekonomik düzeylerine bağlı olarak gerçekleşmektedir. Gelirin düşmesi, sosyal ilişkilerin zayıflaması, sağlık sorunlarının ve harcamalarının artması gibi yaşlılık sürecine girildiğinde ortaya çıkan sorunlar, yaşlıların tüketme eğilimlerini etkileyebilmektedir.

İçsel yapı: Sabır, duygu, tecrübe, seçimler, eğilimler ve becerilerden oluşan yapıdır.

Dışsal yapı: Kişinin geçmişte kazandığı beceriler, etkinlikler ve farklı rollere ilişkin performansıyla bağlantılı yapıdır.

Değişimle süreklilik arasında değerler ve inançlar dünyasına dayalı bir denge kurabilmek, süreklilik içinde değişimi gerçekleştire-bilmek, sosyal ilişkilerde dengeyi sağlayabilmektir. Değişirken devam edebilmeye ve süreklilik içinde de değişebilmeye yer verebilmek, birbirlerine baskı yapmayan veya diğerini yok etmeye yönelmeyen bir bütünün farklı yönleri olarak yerlerini alması anlamına gelir.
Atchley tarafından geliştirilen süreklilik teorisi (continuity theory) de bu yaklaşımla ortaya çıkmıştır. Yaşlılıkta bazı rollerle ilişkinin kesilmesi, bazı rollerdeki başarının sürdürülmesi bileşimine dayanmaktadır.

Toplumsallaşma süreci, yetişkinlik döneminde gelir, meslek, yaşam biçimi ve tüketim alışkanlıkları çerçevesinde devam eder. Bu ortamda birey sahip olduğu statü ve roller bağlamında güç ve destek ağlarına kavuşurken sosyo-kültürel birikimlerin etkisinden
de kopmuş değildir. Üstelik farklı toplumsallaşma süreçlerinden geçen bireylerin farklı beşeri sermayeleri, yaşlıların beklentilerini karşılayabilme düzeyinde belirleyici rol oynar.

Yaşlı bireyin yaşam kalitesini arttıran faktörlere birkaç örnek: Fiziksel egzersiz, bilişsel açıklık, yaşama katılım, sosyal ilişki ağının genişliği.

Sosyal ilişkilerle sosyal çevre içinde gerçekleşen sürekliliğin göstergeleri, uzun bir hayat tecrübesiyle yaşlanan kimsede oluşan benlik, kimlik, çevreyle ilişkiler ve yaşam alışkanlıklarıdır. Uzun yıllar içinde oluşturulmuş olan içsel (kimlik) ve dışsal (ilişkiler) düzen, bireyin kendinî en rahat gördüğü yaşam alışkanlıklarının da temelidir ve yaşlılıkta da bu düzenin sürekliliği yaşlı kimse için en ideal durumdur

Sosyal statünün normlarına ve toplumdaki bireylerin beklentilerine cevap verme hâlidir, bireyin ne yaptığını anlatır.

Sosyal statü: Bireyin sosyal yapıda işgal ettiği yerdir, mevkidir, pozisyondur. Sosyal statü bir sosyal mevki ise sosyal rol de o mevkiinin uygulama yönü, aktif hâlidir.

Bireyin kontrolü dışında olan ve toplumun bireye uyguladığı değerlendirmeler için atfedilen statü ile bireyin sosyal hayat içindeki çabalarına işaret eden ve sonradan kazanılan statü ayrımında yaşlılık statüsü atfedilen statüler içinde yer alır.

Statü sistemlerinde statü istikrarsızlığı, sınırdaki insan bunalımı adı verilen bir gerilim türü doğurabilir

Sınırdaki adam adı verilen kişinin ilk niteliği, kaybolan eski bildik dünyası ile bilinmeyenler veya değersizleştirmelerle dolu yeni dünyası arasındaki belirsiz alanda duyduğu güvensizlik duygusudur.

Sınırdaki adam adı verilen kişinin ilk niteliği, kaybolan eski bildik dünyası ile bilinmeyenler veya değersizleştirmelerle dolu yeni dünyası arasındaki belirsiz alanda duyduğu güvensizlik duygusudur. Bu belirsiz alandan kurtuluş için sınırdaki adam iki tutumdan birine yönelmektedir ya eski değerlerine sımsıkı sarılmak ya da onları tümüyle reddedip yeni yaşam biçimine uyum sağlamak. Ancak sınırdaki adam tipinin yanında bir üçüncü grup daha vardır: iki yaşam biçiminin içinde yaşayan genellikle mutsuz, huzursuz insanlar. Her üç davranış tipinde de eski ve yeni sosyal çevreleriyle bütünleşme ve uyum sağlamalarını önleyen bu duruma statü istikrarsızlığı denilmektedir

Bireyler yaşamlarında öğrenci, anne, eş, evlat, iş kadını, büyükanne gibi çeşitli roller oynarlar. Bu roller bir kişiyi sosyal bir birey olarak tanımlar ve benlik saygısının temelini oluşturur. Roller bireyin kim olduğunu, kendi hakkındaki görüşlerini belirler ve davranışlarını etkiler.

Yaş normları, insanların farklı yaşlarda oynadıkları rolleri belirler. Yaş normları, yaşla ilgili bir insanın yapabileceği veya yapması gereken şeylerin kapasite ve sınırlılıklarının varsayımıdır.

Kültür, insan hayatında hem bütünleştirici hem de farklılaştırıcı bir faktördür. Aynı kültürü benimseyen insanlar ortak düşünce ve davranış şemaları oluştururlar.

Kültür; ihtiyaçları karşılar ve doyum sağlar, tarihidir ve süreklidir, öğrenilir, sosyaldir, değişir, bütünleştiricidir.

Hâkim kültür, karşı kültür, ankültürasyon (kültürleme), kültürel yayılma, asimilasyon, akkültürasyon (kültürleşme), kültürel değişme, kültürel gecikme, kültür şoku, etnosantrizm (kültür taassubu) vb. kavramlar yanında alt kültür kavramı da kültürle
ilgili üretilmiş kavram ve tanımlamalardandır.

Alt kültür: Bir toplumda hâkim olan kültür kalıbıyla bağlı olmakla birlikte dil, gelenek, değerler, sosyal normlar vb. noktalarda ve
belli bir düzeyde farklılık gösteren insan gruplarının hayat tarzıdır.

Bir gruba ait bir birey başka gruplardan bireylerle etkileşime girdiğinde bir alt kültür oluşur ve alt kültür bireyler arası ilişkilerde net tanımlayıcı özellikler sağlar. Bu bir örgütlenme biçimidir de. Dolayısıyla alt kültür teorisi, yaşlıların örgütlenmesi ve bir alt
kültür oluşturmalarından hareketle ortaya konmuş bir teoridir.

Teoriye göre; yaşlılar ortak ilgileri, beklentileri, ortak rol değişimini paylaşır ve gençler tarafından soyutlanırlar. Yaşlılar benzer arka planlara, öz geçmişe, deneyime, değerlere, tutumlara, inanç ve yaşam biçimlerine sahip olanlarla etkileşime girmek için alt kültürleri biçimlendirmektedirler. Yaşlılar diğer yaş gruplarındaki insanlarla bağlarını azaltıp ve hatta koparıp benzer yaştakilerle arttırmaktadırlar.

Yaşa bağlı tabakalaşma teorisine göre toplumlar, yaşa göre belirlenmiş tabakalar oluştururlar ve her yaş tabakası da kendi alt kültürünü geliştirir. Bireylerin içinde bulundukları yaş tabakaları onların sosyal konumlarını ve rollerinin belirler. Tabakalar arasındaki geçişler ancak (yaşlılığa doğru) tek yönlüdür ve zamana bağlı olarak değişimler gösterebilir.

1972’de Cowgil ve Holmes’in geliştirdikleri teori, modernleşmiş toplumlarda, modernleşmenin yaşlıların toplumsal rolleri ve sosyal refah düzeyleri üzerindeki olumsuz etkilerinin dört temel boyutunu (sağlık teknolojisi, ekonomik ve endüstriyel teknoloji, kentleşme ve eğitim) öne çıkarır.

Modern öncesi yerleşik yaşama geçen tarım kültürlerinde toprağı ellerinde tutan yaşlılar toplumda saygın ve değer verilen kişiler olarak anılmaktayken; modern dönemde işe yaramaz, bağımlı kişiler konumuna düşmüşlerdir. Toplumlar daha modern hâle geldikçe yaşlıların konumunda bir gerileme görülmektedir.

Yaşlının geçmişi, ırkı, cinsiyeti, hangi toplumsal sınıftan geldiği ve benzeri etkenler, yaşlının rol ve statüsünü belirlemiştir.

Teorinin gelişmesinde esas rolü oynayan kişi, sosyolog George C. Humans’tır.

Sosyolog George C. Humans'a göre alışveriş süreci 5 önerme cümlesi ile açıklanabilir:

a) Başarı önermesi

b)Uyaran önermesi

c) Değer önermesi

d) Yoksunluk-Doyumluluk önermesi

e) Saldırganlık ve Onaylama önermesi

Sosyal alışveriş teorisinin temel varsayımları
• Birbirlerine karşılıklı olarak bağımlı olan insanlar etkileşim ve ilişkilerinde devamlı olarak alışverişe katılırlar.
• İlişkiler, verme ve geri alma denkleştirmesine dayanır.
• İnsanlar sosyal ilişkilerinde ödül elde etme arayışı içindedirler.
• Ödüllere, sosyal gruplarda ve sosyal etkileşimlerle ulaşılır.
• İnsanlar diğer insanlarla sosyal ilişkilerini sürekli olarak yenilerler çünkü insanlar yeni sosyal ilişkilerin ödüllendirici olduğunu düşünürler.
• İnsanların mutluluk veya mutsuzluklarının kaynağı diğer insanlardır.

Dowd’a göre; insanlar sosyal ilişkilere girerek bundan ekonomik destek, tanınma, güvenlik, sevgi ve benzeri birtakım ödüller çıkarırlar. Ödül elde etme sürecinde ise ya olumsuz yaşantılar, yorgunluk, çabalama gibi bedeller öderler ya da olumlu yaşantılardan ödüllendirici etkinlik uğruna vazgeçmek zorunda kalırlar. Yaşlılar, pazarlık etme güçlerindeki düşüş nedeniyle çıkar
ilişkilerinde statü kaybına uğramışlardır.

Sosyal alış-veriş teorisi, modern toplumlarda yaşlının yaşadığı sosyal problemlerin ve toplum nezdinde konumunun, statüsünün açığa kavuşturulamadığını açık seçik ve net bir şekilde ifade etmektedir. Topluma katkısı oranında kişiye statü ve değer veren modernliğin, modern organizasyonda tüketici işlevine sahip olan ve üretim sürecinde olmayan yaşlılara düşük bir statü vermesi de iktisadi bakışın, çıkarın, rekabetin etkisini göstermektedir.

Sembolik etkileşimcilik, karşılıklı anlaşılan sembollerin kullanımı yoluyla ilgili ilişki ve etkileşimleri içerir.

Anomi: Sözlükte yasasızlık, normsuzluk, kuralsızlık anlmına gelir. Bir toplumun üyelerinin nerede ve nasıl hareket edeceklerini belirleyen normlara, kurallara bağlılığın zayıflaması sonucunda, bireylerin bir çeşit düzensizlik, kararsızlık, karamsarlık, belirsizlik içine düşmelerini ifade eden kavramdır.

Sembolik etkileşimcilerin temel çalışmaları “benliğin” gelişimi ile ilgilidir.

Sembolik etkileşimde anlamlar, sosyal bir bağlamda diğer bireylerle etkileşim içine girilerek oluşturulur. Sembollerin ortak anlamı, bireylerin birlikte ve birbirlerinin farkında olarak yaşamalarının sonucunda gelişir. Bu durum iletişimin kolay kurulmasını ve bireylerin birbirlerini anlamalarını sağlar.

Diğerlerinin yansımasında kendimizi gördüğümüz şeye ayna benlik denir.

Howard Becker’a göre sosyal sorunlar, suç, fakirlik ve ırk ilişkileri gibi unsurlardır ve sosyal normlardan sapmadır.