Denetim, mevcut iş başarısının ölçülmesi ve başarı ile belirlenen hedeflerin gerçekleşme olasılığının saptanması olarak da tanımlanabilir. Denetim işlevi, bir faaliyeti daha önceden belirlenen amaçlara yöneltmede işletmelere rehberlik eden bir işlevdir. Denetim kavramının temelini, yapılan bir faaliyetten istenilen sonu­cun alınıp alınamayacağını anlamak oluşturur. Planlama sürecinde belirlenen amaçlar denetleme işlevi ile faaliyet sonuçlarının karşılaştırılmasını sağlar.

Denetimin üç temel şartı vardır:

1. İşletmelerde kabul görmüş planlar, emirler ve belirli bir şekilde konulmuş ilkeler olmalıdır.
2. Kabul edilen planlara, verilmiş emirlere ve konulmuş ilkelere uygun ve et­kin bir yönetim faaliyeti olmalıdır.
   1. İşletmede etkin ve uygun bir yönetimin olup olmadığını denetleyecek bir birim veya kişi olmalıdır.

Denetimi bir yönetim işlevi olarak ise şöyle açıklayabiliriz: Planlama ile başla­yan, örgütleme ve yöneltme ile süren yönetim işlevlerinden sonuncusu denetim işlevidir. Denetim işlevi, genel olarak görülen işlerin amaçlara, konulan yöntem, prosedür ve standartlara uygun olarak yapılıp yapılmadığını belirlemek ve gerek­tiğinde düzeltmeler yaparak işlerin amaç ve planlara uygun olarak yürütülmesi­ni sağlamaya yönelik faaliyetlerin tümünü kapsar. Denetim her ne kadar en son yönetim işlevi olarak görülse de hızla değişen koşullar ve teknolojiler denetimin diğer üç yönetim işlevinin her aşamasında yer almasını ve etkili olarak uygulan­masını gerekli kılmaktadır. Çağdaş yönetim teknikleri içerisinde kabul edilen ve birçok işletmede uygulanan Toplam Kalite Yönetimi (TKY) aslında sürekli kont­rol ve geliştirmeye dayanan bir yönetim uygulamasıdır.

İleriye Yönelik Denetim: Bu denetime “ön denetim” veya “önleyici denetim” de denilmektedir. İşletmede faaliyetler gerçekleşmeden önce kullanılacak girdi­lerin denetlenmesi ile yapılır. İleriye yönelik denetim işletmelerde koruyucu bir nitelik taşır. Üretim süreci için gerekli olan tüm girdiler denetlenerek hataların en aza indirilmesi sağlanır. Bu denetimin amacı girdilerin kalitesini garanti altına alarak hata oranını azaltmaktır. İşletmelerde ön denetim birimleri materyal dene­timleri, personel seçme denetimleri ve sermaye denetimleridir.

Eşzamanlı Denetim: Birbiri ile bağlantılı ve eş zamanlı faaliyetlerin her aşa­masındaki işler incelenir ve eğer aşamalarda sorunlar saptanırsa eş zamanlı olarak çözümlenmesi sağlanır. Genellikle gözlem yapılarak ya da yönetici ile faaliyetten sorumlu çalışan arası görüşme ile sorunlar saptanmaya çalışılır. Alt kademe yöne­ticileri zamanlarının çoğunu bu faaliyet için harcarlar.

Geriye Yönelik Denetim: Faaliyet sonuçlarına odaklanan ve sorunları ger­çekleştikten sonra çözen ve en yaygın biçimde kullanılan geleneksel denetimdir. Ürünler elde edildikten sonra standartlarla karşılaştırılır. Son denetimde eş za­manlı denetimdeki gözlemin aksine sayısal ve istatistiksel bilgiler denetlenir. Son denetimler, işgücünün değerlendirilmesini, bireyi bölüm ya da birim için belirtil­miş kotaları (performans hedefleri), kalite denetimlerini, proje denetimlerini ve finansal analizleri içerir.

Denetim süreci, mevcut faaliyetteki sapmaları düzeltmek amacıyla önceden belir­lenmiş standartlarla faaliyetleri karşılaştırma sürecidir. Bu nedenle denetim bir­takım süreçlerden oluşur. Denetim süreci başlıca dört aşamadan oluşur. Bunlar; amaç, plan ve politikaların ışığında standartların belirlenmesi, yapılan faaliyetlerin ölçülmesi, yapılan faaliyetlerin sonuçlarının önceden belirlenen standartlarla kar­şılaştırılması ve düzeltme kararı verme aşamalarıdır.

Mali denetim: İşletmelerin belirli dönemler içinde elde ettikleri gelirlere ve harcamalara bütçe denir. Mali denetim ile işletmelerde belirlenen süreler içindeki gelirlerin ve giderlerin ilgili mevzuatlara uygun olup olmadığı denetlenir.

Hukuki denetim: İşletmelerin yapılanmaları ve işleyişleri önceden kurallarla belirlenmektedir. Örgütlerin yapı ve işleyişlerinin kurallara uygun olup olmadığı­nın denetlenmesine hukuki denetim denir.

İdari denetim: Örgütler planlama, örgütleme, yöneltme ve denetim faaliyetle­rini eksiksiz yapmak isterler. Tüm bu yönetim fonksiyonlarının etkili biçimde iler­lemesi için çalışanların yöneticiler tarafından denetlenmesine idari denetim denir.

Mesleki denetim: Meslek elemanlarının mesleklerini yaparken mesleki kural­lara uyup uymadıklarının denetlenmesine mesleki denetim denir.

İşletmelerde etkili bir denetim sistemi için aşağıdaki koşullar dikkate alınma­lıdır:

• Anlaşılabilirlik
• Örgütsel Yapıya Uygunluk
• Esneklik
• Ekonomiklik
• Düzeltici Eylemi Göstermesi

Operasyonel Denetim Sistemleri: İşletmelerde her yönetim aşamasında ger­çekleştirilen faaliyetleri ve işlemleri denetleyebilmek için çeşitli operasyonel araç ve teknikler bulunmaktadır. Verimlilik analizi ile program değerlendirme ve göz­den geçirme tekniği en yaygın kullanılan operasyonel denetim teknikleridir.

Finansal Denetim Sistemleri: İşletmelerin performans değerlendirmesinde kullanılan en önemli sistemlerden biri de finansal denetim sistemidir. Finansal de­netim sistemleri işletme içi yöneticiler ve işletme dışı birçok paydaş grubu tarafın­dan takip edilir. İki önemli finansal denetim tekniği “bütçeler ve finansal analizdir”.

Bürokrasi Odaklı Denetim Sistemi, merkezi odaklı bir sistemdir ve çalışan­ların önceden belirlenen kurallara ve yönetmeliklere uymaları beklenmektedir. Bu denetim sistemi ile çalışanların davranışlarını etkilemek, işletmenin amaç ve hedeflerine ulaşmak ve genel başarıyı değerlendirmek hedeflenir. İşletmeler he­deflere ulaşabilmek için işletme içi çeşitli kurallar, politikalar, ast-üst ilişkileri ve hiyerarşisi, yazılı belgeler ve ödül sistemi gibi etmenlerden yararlanır. Bu sistemin temeli, prosedürlere uyarak yapılan görevlerin, işletme hedeflerine sorunsuz va­rılabileceği görüşüdür.

Yerinden Yönetimli Denetim Sistemi ise işletmelerde sorun veya sapmaların çalışanları güçlendirme (empowerment) yolu ile çalışanlarca ve faaliyetlerin yü­rütülmesi esnasında ortaya çıktıkça çözülmesini öngören bir denetim sistemidir. Yerinden yönetimli denetim sisteminin ortaya çıkmasına ve daha yaygın kullanıl­masına değişen küresel piyasalarda rekabeti arttırma isteği yol açmıştır.

Kurumsal denetimin unsurları şunlardır:

• Önceden belirlenmiş standartlar (ölçütler): Kanunlar, anlaşmalar, yö­netim tarafından saptanmış hedefler ve muhasebe ilkeleri işletmeler için önceden belirlenmiş ölçütlerdir. Bu ölçütler doğrultusunda işletme denet­çileri finansal tabloların doğruluk ve güvenilirliklerine karar verebilirler.
• Tarafsızca kanıt toplama ve değerlendirme: İşletmelerde denetçiler işlet­me ile ve işletme ile ilgili kurumlar hakkında tarafsızca bilgi edinmeli ve topladığı bilgileri tarafsız olarak değerlendirmelidir.
• Denetim süreci: İşletmelerde denetim süreci önceden belirlenmiş bir plan doğrultusunda gerçekleştirilmelidir.
• İlgilileri bilgilendirme: Denetçiler, elde ettikleri sonuçları yazılı bir rapor halinde ilgililere bildirmelidir.

Kurumsal denetim ile işletmeler çalışanlarının işletme ile ilgili performansları­nı denetlerler. Kurumsal denetim tekniklerini şu şekilde sıralamak mümkündür: Çalışanların değerlendirilmesi, sınıflandırılması, iş planlarının yapılması, idari el kitaplarının hazırlanması ve ast-üst toplantıları.

İç denetçi, aşağıda belirtilen görevleri yerine getirir:

1. Nesnel risk analizlerine dayanarak kamu idarelerinin yönetim ve kontrol yapılarını değerlendirmek.
2. Kaynakların etkili, ekonomik ve verimli kullanılması bakımından incele­meler yapmak ve önerilerde bulunmak.
3. Harcama sonrasında yasal uygunluk denetimi yapmak.
4. darenin harcamalarının, malî işlemlere ilişkin karar ve tasarruflarının, amaç ve politikalara, kalkınma planına, programlara, stratejik planlara ve performans programlarına uygunluğunu denetlemek ve değerlendirmek.
5. Malî yönetim ve kontrol süreçlerinin sistem denetimini yapmak ve bu ko­nularda önerilerde bulunmak.
6. Denetim sonuçları çerçevesinde iyileştirmelere yönelik önerilerde bulun­mak.
7. Denetim sırasında veya denetim sonuçlarına göre soruşturma açılmasını gerektirecek bir duruma rastlandığında, ilgili idarenin en üst amirine bil­dirmek.

Kamu denetimi, görev yetkilerini yasalardan alan ve kamu adına, kamu ihti­yaçlarına cevap vermek üzere denetim yapan kişilerce gerçekleştirilen mali tablo, uygunluk ve faaliyet denetimlerini ifade etmektedir:

• Sayıştay: Sayıştay, kamuda hesap verme sorumluluğu ve mali saydamlık esasları çerçevesinde, kamu idarelerinin etkili, ekonomik, verimli ve huku­ka uygun olarak çalışması ve kamu kaynaklarının öngörülen amaç, hedef, kanunlar ve diğer hukuki düzenlemelere uygun olarak elde edilmesi, mu­hafaza edilmesi ve kullanılması için Türkiye Büyük Millet Meclisi adına ya­pılacak denetimleri, sorumluların hesap ve işlemlerinin kesin hükme bağ­lanmasını ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmak üzere kurulmuştur. Sayıştay; kamu idarelerinin mali faaliyet, karar ve işlemlerini hesap verme sorumluluğu çerçevesinde denetler ve sonuçları hakkında Türkiye Büyük Millet Meclisine doğru, yeterli, zamanlı bilgi ve raporlar sunar. Genel yöne­tim kapsamındaki kamu idarelerinin; gelir, gider ve mallarına ilişkin hesap ve işlemlerinin kanunlara ve diğer hukuki düzenlemelere uygun olup ol­madığını denetler, sorumluların hesap ve işlemlerinden kamu zararına yol açan hususları kesin hükme bağlar.