ZİHİNSEL NİTELİKLER             FİZİKSEL NİTELİKLER
zamansal                                  uzamsal-zamansal
özel                                                  genel
düzeltilemez                                  düzeltilebilir
içsel                                                 dışsal
tek                                                    çok
bağımsız                                      belirlenmiş
etkin                                               edilgin
ben                                                  öteki
kutsal                                       kutsal olmayan
bölünemez                                   bölünebilir
uzamı olmayan                                uzamlı
şekilsiz                                         şekle sahip
görülemez                                     görülebilir
yönelimsel                              yönelimsel olmayan
öznel                                               nesnel

Algılanmış nitelikler
(qualia) felsefi, literatürün
en çetrefil ve karmaşık
kavramlarından biridir.
Kırmızı bir şey görüp
‘kırmızı’ dediğimizde, yahut
soyut olarak bir ‘kırmızılık’
düşündüğümüzde, beynimizin
ya da gözümüzün herhangi bir
yerinde kırmızı herhangi bir
şey bulunmadığını biliyoruz.
Peki ama benim kırmızı algımla
sizin kırmızı algınız aynı mı?
Kırmızı bir şey gördüğümüzde,
beynimizde aynı süreçler
mi oluşuyor? İşte bu sorular
felsefede algılanmış nitelikler
sorunsalına işaret eder.

Bir kişiye ya da organizmaya psikolojik filler yardımıyla atfedilen zihinsel durumlar vardır. Örneğin; başbakan seçimi kazanacağını umuyor,
ana muhalefet partisi başkanı onun kazanma şansının olmadığına inanıyor ve birçok köşe yazarı başbakanın istediğini elde edeceğinden korkuyor. Bu tür zihinsel
durumlara ifadesel tutumlar (propositional attitues) adı verilir. Bu tür durumlar
öznenin ifadeye (örneğin, “referandum onaylanacak” veya “tavuk eti kırmızı etten
daha sağlıklıdır” gibi) karşı sahip olduğu bir tutum (örneğin, inanma, korkma,
umma, düşünme gibi) hakkındadırlar. Bu ifadeler ifadesel tutumların içeriğini
oluşturur. Dolayısıyla başbakanın umudunun içeriği seçimi kazanacağıdır, bu içerik aynı zamanda ana muhalefet partisi başkanının inanmamasının ve bazı köşe
yazarlarının korkusunun içeriğidir; ve bu içerik “seçimi kazanacak” ifadesiyle ifade edilir. Bu zihinsel durumlara aynı zamanda “yönelimsel durumlar” da denir

Bunların dışında niyetlenme, karar verme, isteme gibi “istenç” durumları vardır. Bu durumlar ifadesel tutumlardır; niyetlerin ve kararların içeriği vardır. Örneğin; yarın Ankara’ya gidecek akşam trenine binmeye niyet edebilirim; burada
içerik “yarın Ankara’ya gidecek akşam trenine binme” ile ifade edilmiştir, ama
cümlenin tam içeriği “yarın Ankara’ya gidecek akşam trenine binmeye niyetliyim”
cümlesiyle ifade edilir. Her ne olursa olsun, bu zihinsel durumlar eylemlerle yakından ilişkilidir. Şimdi kolumu kaldırmaya niyet ettiğimde, şimdi kolumu kaldırma
eylemini gerçekleştirmeliyim; kişi bir şeyi yapmaya niyet ettiğinde, karar verdiğinde ya da yapmayı istediğinde kendini o şeyi yapmaya hasretmiş olur.

Dürüstlük
zihinsel bir özelliktir; Çünkü; belli türden arzuların oluşmasına (örneğin, doğruyu
söyleme arzusu, diğerlerini kandırmama arzusu gibi) ve buna uygun şekilde davranılmasına (özellikle, insanın inandığı şeyi söylemesi) sebep olan bir eğilimdir.

Descartes, zihin beden sorunu tartışılırken belki de en çok referans gösterilen filozoftur. Descartes’a göre iki töz vardır, zihin ve madde. Her tözün de belirleyici
bir niteliği vardır. Zihnin belirleyici niteliği düşünme, maddenin belirleyici niteliği yer kaplamadır. Descartes’ın görüşüne ilişkin özellikle vurgulanması gereken
husus, ona göre, bu iki tözün hiçbir şekilde ortak bir nitelik içermemesidir. Çünkü; eğer içerirlerse birbirlerinden esas itibarıyla ayrı olamazlar. Zihin beden sorunu, büyük oranda, bu töz görüşünden kaynaklanır, Çünkü; eğer zihin ve beden
hiçbir ortak nitelik içermiyorsa, o zaman, nasıl olur da etkileşimde bulundukları
söylenebilir? Bu, zihin beden etkileşimi sorunu olarak bilinir.

Descartes’ın, zihni ve maddeyi birbirine indirgenemeyen, ama aralarında nedensellik ilişkisi olan iki töz olarak kabul eden görüşüdür. Zihin ve beden arasında
böyle bir nedensellik ilişkisini savunan bu düalist görüş psiko-fiziksel etkileşimcilik ya da kısaca etkileşimcilik (interactionaism) olarak bilinir. Descartes’ın adından
hareketle Kartezyen düalizm adını da alır.

Töz düalizminin en temel özelliği, zihinsel olanın fiziksel olana indirgenememesidir. Yani zihinsel olan, hiçbir şekilde, tamamen fiziksel bir terminolojiye indirgenemez.

Töz düalizminin ikinci özelliği, kendi zihnimize ilişkin doğrudan edindiğimiz
bilgiden şüphe edilememesidir. Örneğin; birisi kendisini mutlu, öfkeli, korkmuş
hissediyorsa o kişinin, kendisi hakkında verdiği yargı, o kişiye göre her zaman
doğru olmak durumundadır. Korktuğunu hisseden birisi, bu duyguyu, aracısız
bir şekilde, dolaysız olarak hisseder ve dolayısıyla hissettiği korku hissi de doğrudur. Oysa duyularımız aracılığıyla edindiğimiz bilgiler yanıltıcıdır ve herkese
göre farklı olabilir.

Töz düalizminin açıklamakta en çok zorlandığı husus, eğer zihin ve madde birbirinden ayrı, birbirine indirgenemez iki tözse bunların, nasıl olup da birbirini nedensel olarak etkilediğidir.

Psikofiziksel paralelizm
zihinsel ve bedensel olayların
birbirine paralel ancak birinin
diğeriyle etkileşim halinde
olmadığını savunan düalist
görüştür. En önemli temsilcisi
Leibniz’dir.

Paralelizm görüşünü savunanlara göre, zihin ile beden arasında
gerçekte bir nedensellik ilişkisi olmadığı halde sanki nedensel olarak birbiriyle
etkileşimleri varmış gibi görünür. Aslında, zihinle ilgili olaylar kendi nedensellik
zinciri içersinde ve bedenle ilgili olaylar da kendi nedensellik zinciri içersinde
birbirine paralel bir şekilde gerçekleşmektedir.

Descartes’ın zihin ve beden
düalizmini çıkış noktası
olarak alan Aranedencilik
(occasionalism) bu iki töz
arasında bir nedensellik
ilişkisi olmadığını, zihinsel
ve fiziksel olaylar arasında
ancak Tanrı’nın aracılığıyla bağ
kurulabildiğini söyler.

Malebranche ile Leibniz’ in paralelizm görüşleri arasındaki fark şu şekilde ifade edilebilir: Leibniz’ e göre Tanrı, iki nedensel zincirin hareketini başlatır ama,
sonradan onların hareketine karışmaz. Buna karşın Malebranche Tanrı’nın, iki
nedensel zincirin hareketini başlattığını, her etkinin esas nedeni olarak, bu iki zincirin hareketini sürekli olarak kontrol ettiğini kabul eder. Böylece, Malebranche’a
göre, insanlara gerçek nedenlermiş gibi gelen olaylar, aslında ilahi adaletin sebep
olduğu olaylardır.

İdealizm yalnızca zihinsel
olayların var olduğunu,
maddesel olayların onları
algılayan ya da düşünen
bir zihnin dışında varlığı
olmadığını ileri süren bir
kuramdır.

Epifenomenalizm zihinsel
olayların mekanik beyin
süreçlerinin yan ürünü
olduğunu ileri süren düalist bir
kuramdır. Epifenomenalizmde
nedensellik tek yönlüdür,
yalnızca fiziksel olaylar
zihinsel olayların nedeni
olabilir.

Yalnızca fiziksel tözün var
olduğunu kabul eden ve
zihinsel olayların fiziksel
beynin özel nitelikleri
olduğunu öne süren düalist
görüşe nitelik düalizmi adı
verilir.

Materyalizm ya da fizikalizm yalnızca tek bir tözün, fiziksel tözün var olduğunu
savunan görüştür. Materyalistler için en önemli sorun, zihinsel olayları tamamen
fiziksel terimlerle açıklayabilme çabasıdır. Dolayısıyla materyalistler, çoğu kere
zihnin, indirgemeci bir çözümlemesini vererek zihinsel durumları tamamen fiziksel süreçlerle açıklamak zorunda kalırlar. Böylesi indirgemeci bir tutum takınan materyalizm çeşidi, davranışçılıktır.

Felsefi Davranışçılık (Philosophical Behaviorism)
Davranışçılık zihinsel durum ve olayları, belli bir davranışı eğilimli olma haline indirgemeye çalışan görüştür. Davranışçılığa göre, dışarıda yağmur yağdığına
inanmak (zihinsel durum) dışarı çıkarken şemsiye alma, asılı çamaşırları toplama
vb. eğilimiyle özdeş kabul edilir. Felsefi bir görüş olarak davranışçılık, psikolojide,
bilimsel yöntemin psikolojiye uyarlanması amacıyla ortaya atılan, davranışçılık
ekolünden farklıdır. Felsefi bir görüş olarak davranışçılık zihnin nasıl tanımlandığına, zihinsel terimlerin anlamına ilişkindir. Felsefi davranışçılığa göre, her hangi
bir zihinsel terimin anlamı, onun dışarıdan gözlenebilen davranışlara ve durumlara ilişkin terimlerle bağlantısına göre belirlenir.

Aynen davranışçılık gibi, indirgemeci bir materyalizm görüşü de zihinsel durumların fiziksel durumlarla özdeş olduğunu iddia eden zihin beden özdeşliği kuramıdır. Özdeşlik kavramının özü, bir ve aynı şeyi farklı şekillerde tanımlanması
ve adlandırılmasıdır. Özdeşlik kuramcıları, bilim adamlarınca ortaya konan kuramsal özdeşlikler üzerinde yoğunlaşır. Bu anlamda şimşek, bulutlardaki elektrik
boşalmasından başka bir şey değildir, su H2O’dur, ısı moleküllerin kinetik enerjisidir ve sıvı moleküllerin belli bir şekilde düzenlenmesidir.

İşlevselcilik görüşüne göre
zihinsel bir durum, işleviyle
tanımlanır. Her bir zihinsel
durum için, onu tanımlayan
işlevsel bir rol vardır.