Schelling, doğayı düzenli ve yasalı bağıntılar içerdiğinden dolayı bilinebilir, tarihi keyfiliğin hizmet ettiği bir zorunluluk anlamı içerdiğinden dolayı tekrarlanamayan bir kavram olarak açıklamıştır.

Marx’a göre ahlak, din, ideoloji ve metafizik gibi soyut kavramların tarihi belirlemeleri söz konusu değildir.

Mekanizmin olduğu yerde tarih yoktur, aynı şekilde tarihin olduğu yerde mekanizm yoktur ve bir şeyin tarihinin olması için tekrarlamaması yani ilerlemesi gerekir görüşüyle öne çıkan düşünür Schelling’dir.

Fichte ve Schelling ile birlikte Hegel de diyalektiğin mantığın temel ilkesi olduğunu vurgulamıştır.

Refleksiyonlu tarih yazımında yazar kendi zamanının ötesine geçmektedir. Bu tür tarih yazımında yapılmak istenen “tüm geçmişi tinde bulunan bir şey olarak sergilemektir”. Yazar belli bir kültürden gelen bir bireyken ele aldığı tarih olguları ve yararlandığı geçmişteki tarih yazarları başka bir kültürdendir.

İdealist tarih anlayışından farklı olarak materyalist tarih anlayışında tarihin her aşamasında bir üretici güçler toplamı bulunmaktadır. Üretim sürecinin açıklanması materyalist tarih anlayışının üzerinde durduğu noktadır.

Marx'a göre insanı belirleyen din, devlet, mantık değil, dini, devleti, mantığı belirleyen insandır. Tarihi gerçekleştiren insandır, insanı gerçekleştiren tarih değildir.

Özel olana dünya tarihinde kendine özgü bir ilginin karşılık geldiğini söyleyen Hegel’e göre bu ilgi sonlu bir şeydir ve son bulacaktır. Genel ide tutkuları kendi ereği için kullanır. Genel İde’nin “tutkuları kendi amacı için kullanmasına” Hegel aklın hilesi (“the cunning of reason”) der.

Marx’a göre bütün insan tarihinin ilk öncülü “yaşayan insan teklerinin varoluşudur” (Marx 1998: 36). Marx kendi hareket noktasının keyfi öncüller ve dogmalar değil, “kendilerinden soyutlamanın ancak imgelemde yapılabildiği gerçek öncüller” olduğunu söyler (Marx 2004a: 112). Doğru cevap a'dır.

Feodal dönemin ardından Marx’ın burjuva (kentsoyluluk) çağı ya da kapitalist dönem dediği dönem gelir. Bu dönemdeki mülkiyet ilişkileri sonucunda toplum birbirinin karşısında duran iki büyük sınıfa ayrılır; “Kentsoyluluk ile proleterya”.

Marx ile Engels sürekli olarak gerçek irsar etkinliğinden, insanın maddi üretim etkinliğinden hareket ederek tarihe baktıklarını söylemişlerdir. Böylece tarihe Alman ideolojisinin idealist bakışının yerine materyalist bir bakışla yaklaşmışlardır.

Condorcet tarihi tiranlık, kölelik ve dinsel bağnazlıktan kurtulmanın tarihi olarak ele alarak insanlığın özgürlük ve mutluluk içeren bir ge¬leceğe doğru ilerlemekte olduğuna inanmıştır. Böylece Aydınlanma düşüncesi kendisinden önceki dönemleri karanlık olarak ele alırken kendisiyle başlayan ge-lişme sürecini de ussal bir ilerleme süreci olarak görmüştür.

Hegel’e göre felsefe araştırmasının rastlantısaldan kurtulmaktan başka bir amacı yoktur, felsefe zorunlu olanın peşinden gider.

Aydınlanma döneminin ne olduğuna ilişkin en önemli belirleme kendisi de bir 18. yüzyıl Aydınlanma filozofu olan Immanuel Kant’tan gelmiştir. Kant’a göre “Aydınlanma, insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir ergin olmama durumundan kurtulmasıdır’’ . Kant burada insanın kendi aklını yanlış kullanması sonucu bir ergin ol-mama durumu içine düştüğünü, ama yine aklını kullanarak bu ergin olmayış durumundan kurtulacağını kastetmekdir. Bu yüzden de Kant “aklını kendi kullanma cesaretini göster’’ der. Kant’a göre insanlar amaçlarını ne sadece doğal içgüdüyle ne de yalnızca akla dayanan bir plana göre belirlediklerinden, insanlığın bir plana göre işleyen yasalara bağlı tarihini yazmak olanaksız gibi görünür.

Kant’a göre “Aydınlanma, insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir ergin olmama durumundan kurtulmasıdır”. Kant burada insanın kendi aklını yanlış kullanması sonucu bir ergin olmama durumu içine düştüğünü, ama yine aklını kullanarak bu ergin olmayış durumundan kurtulacağını kastetmekdir. Bu yüzden de Kant “aklını kendi kullanma cesaretini göster” der.

Francis Bacon insanın sahip olduğu üç yeti olan akıl, hayal gücü ve anımsama içinde tarihin anımsama üzerine dayandığını belirtmiştir.

Tarihin ilerlemesinin zorunlu, a priori ilkelere göre olması Fichte’nin ilerleme kavramını kendi akıl tasarımından hareketle ortaya koyduğunu göstermektedir.

Lukacs’a göre tarihi tekil olgular yığınına ayırarak değil, bütünleştirerek ele almak gerekir.