Ordîbehişt/Asha: Avestâ’da; “en iyi varlık, dünyanın en iyisi, iyi düzen”, “en iyi doğruluk”, “en iyi temizlik” anlamlarında bir kelimedir. Ordîbehişt, manevî dünyada Ahura Mazda’nın doğruluk, temizlik ve kutsallığının simgesi, maddi evrende ise, yerküredeki bütün ateşlerin sorumlusudur. “Kutsal ölümsüzler” olarak inanılan meleklerin en güzeli olduğuna inanılır. Ordîbehişt, Avestâ’nın birçok yerinde saygınlığı övgülerle anılır. Yeştlerin bir tanesi bunun özellikleri ve övgüsüne ayrılmıştır. Dünyanın düzenini, tanrısal sistemi ve dünyanın ahlak sistemini simgeler.

Erkek egemen veya ataerkil yapının oluşması sürecinin başlangıcında bir erkek kültü olan “dağ kültü” vardır. Bilindiği gibi, dağlar da, Türk mitolojisinde özel bir yere sahip varlıklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Dağların Türk mitolojisi içinde, yaratılış ve köken mitine sahip olmalarının yanı sıra, kutsal kozmik dağ, tanrıya ulaşılan özel bir mekân ve taş veya kayadan yaratılmayla birlikte taşların üst üste yığılmasıyla oluşturulan “oba” inancıyla birlikte geniş bir kült meydana getirdiği görülmektedir. Dağ kültü, toplayıcılık ve ilkel bahçe tarımı döneminde oluşan anaerkillik karşısında toplayıcı-avcılıkla geçinen erkeklerin, mağarada şekillenen “ana ocağı” ve “kadın kampı”na karşı, “ata ocağı” ve “erkekler kampı”nı tesis ettikleri alternatif mekân olarak çıkmıştır. Kadınların “bitki kültüne” karşı burada bir yandan “hayvan kültü” oluşurken diğer yandan da dağ kültü etrafında şekillenen erkek derneğinin “atalar kültünü” ve “alplık derneğinin” ilk teşekkül zeminini oluşturmuştur.

Çam sakızının kökeni, halk kültürümüzde bir mitsel efsanede, Hz. Muhammed ile ilişkilendirilerek anlatılır. Bu efsaneye göre, Hz. Muhammed, terleyince alnındaki teri sıyırıp çam ağacına doğru atmıştır. Bu olaydan sonra çam ağacından sakız akmaya başlamıştır. Bu nedenle de çam sakızı, her derde deva bir ilaç olarak halk tıbbında (folk medicine) kullanılmaktadır. Halk
dininde “gerçek” olarak inanılan bu inanç ve onun kökenini izah eden bu mitsel efsane, Hz. Peygambere dayandırılarak aynı zamanda İslâmileştirilmektedir.

Bugüne kadarki en eski Türk dini “Kamlık dini”dir. Günümüze kadar da pek çok bakımdan hayatiyetini devam ettirmiştir.

Mitlerin yer aldığı anlatılardaki zaman kavramı hiç sona ermeyen ve ermeyecekmiş gibi görünen adeta daimi süreklilik gösteren şimdiki zaman gibidir. Mitlerde olayları birbirleriyle “eş süremli” (senkronik) olarak algılayan dolayısıyla hepsini “şimdiye” ve “şimdiki zamana” bağlayarak açıklayan zaman yer alır.

Eskatolojik unsurların dünyanın sonunun gelmesine ilişkin mitleri oluşturur. Bu hikayede Türk halk kültüründe kıyameti konu aldığı için

Mitleri yaşadıkları bağlamda tanıma “dışsal” ve “soyut” bir tanıma değildir. Bu bağlamda miti törenle anlatarak ve doğruladığı ritüeli gerçekleştirerek “yaşanan” bir tanıma söz konusudur. Bu nedenle de mitler kutsaldır. Birçok erkek egemen toplumda kadınların ve çocukların önünde anlatılmayışlarının nedeni de budur. Mitlerin anlatımında, anlatının doğru, eksiksiz ve ciddiyet içinde anlatılması beklenilir. Mitlerin bu şekilde anlatılmadığı zaman mitin kutsallığına saygısızlık edildiği düşünülür. Böyle davrananların kutsal ruhlar tarafından cezalandırılacağına inanılır.

Türk halk kültüründe yakın zamanlara kadar ölen bir kişinin evinde çenesi bağlanarak baş tarafı Kıbleye doğru gelecek şekilde yatırılıp üzerine bir çarşaf atılarak üstüne bıçak ve sabun gibi nesneler konularak başında en az bir kişinin bulunduğu halde bir gece bekletilmesi yaygın bir uygulamaydı. Bu bekleme esnasında ölünün yanında hiç kimse olmaz ve bir kara kedinin cesedin üzerinden atlaması halinde o kişinin “hortlayacağı”na inanılırdı. Bir dikkatsizlik neticesinde bir karakedinin ölünün üzerinden atlaması sonucu ölen kişi mezarına gömülse de hortlayarak geceleri kalkıp dolaşacağına ve rast geldiği insanları korkutacağına hatta öldürüceğine inanılırdı. Bu tür ölülere hortlak adı verilir. Bunlar Türk şamanist inançlarındaki “körmöz”lere benzerler.

Yakın veya uzak geçmişte de olsa tarihi bir dönemde yer alan ve anlatanla dinleyenin gerçek olduğuna inandığı anlatıya efsane denir. Pek çok dilde mit ile neredeyse aynı anlamda kullanılsa da farklılıkları vardır.

İnsan davranışları ve inanışları için model teşkil eden, hayata anlam ve önem kazandıran, dolayısıyla insanın kendi hayatını ve etkinliklerini anlamlandırmasını sağlayan ve çoğu zaman bir yaratılışın öyküsünü anlatan geleneksel olarak yaşadıkları toplumlarca “kutsal” ya da “gerçek” Kabul edilen anlatılara “mit” adı verilir.

Ortak bir atadan geldiklerine inanan, kendi aralarında evlenmeyen birbirleriyle akraba birkaç büyük ailenin bir araya gelmesiyle oluşan toplumsal birliğe klan adı verilir.

Türk mitolojisinde kurttan başka hayvan ana/ata olarak haklarında türeyiş mitleri anlatılan hayvanlar arasında geyik, at, boz inek, şahin ve atmaca yer alır. Köpek hayvan ata olarak yer almamaktadır.

Demirkıynak, Balıkesir’in Bigadiç Dağları’nda yaşayan ve ağaç, hayvan hatta futbol topu dâhil her kılığa girebilen ve aniden ortaya çıkarak korkunç sesler çıkararak insanları korkutan ve son derece pis kokan bir yaratıktır.

Türk mitolojisinde eskatoloji mitleri yok denecek kadar azdır. Teogoni mitlerinin sayısı oldukça fazladır.

Camasp, Zerdüşt’ün Pourucista adındaki kızıyla evlenmiştir. Arap ve Fars edebiyatlarında “ferzâne: bilge ve hekîm” nitelemeleriyle anılır.

Türk takviminin yılbaşı olan Nevruz kutlamalarında “Nevruz gecesinde evlerin avlusunda bir tekne içerisine su doldurulup ay ışığına bırakılır ve sabaha kadar ibadet edilirse suyun altın olacağına inanılır” inancı Gaziantep’den derlenmiştir.

19. yüzyılda Thomas Bulfinch ve Nathaniel Hawthorne gibi Amerikalı yazarlar,
Amerikan ve İngiliz edebiyatlarını anlayabilmek için eski Yunan mitolojisinin bilinmesinin şart olduğunu söylemektedir. Daha yakın zamanlarda da Fransa’da Jean
Anouilh, Jean Cocteau, Jean Giraudoux, Amerika’da Eugene O’Neill, İngiltere’de
T.S. Eliot gibi isimler eski Yunan mitolojisinden konuları eserlerinde yeniden yorumlayanlar arasındadır. Aynı şekilde Fransız André Gide, Richard Strauss ve Jacques Offenbach, İrlandalı James Joyce gibi çağdaş romancılar ilhamlarını, konularını eski Yunan mitolojisinden alanlardan bazılarıdır.