Halk bilimi normatif bir bilim değildir. Bu nedenle ele aldığı herhangi bir konuda olduğu gibi mitoloji ve halk inanışları konusunda da bu inançların “iyi, kötü” veya “doğru, yanlış” olup olmadıklarını araştırmaz. Bu iş, ilâhiyat biliminin işi ve araştırma sahasıdır. Halk bilimi, geniş halk yığınları arasında inanılan ve uygulanan sosyal ve kültürel olgular olarak, halk inanışlarını ve mitolojik unsurları tespit eder ve onların içeriklerini, uygulanış biçimlerini ve belli örnekler üzerine kalıplaşarak yapılanışlarını analiz eder. En önemlisi de bütün bunları yaparken olay ve olgular karşısında nesnellikten ayrılmasına yol açabilecek herhangi bir şekilde değer hükmü belirtmez. Halk kültüründe “mit”lerin yer aldığı türlerin başında “halk inançları” (folk beliefs) ve “efsane”ler (legends) gelir. Bunları diğer sözlü edebiyat türleri takip eder.

Altay Türklerinin kıyamet anlatılarında, semavi dinlerden etkilenmiş gibi görünen inançlarına göre insanoğulları gün geçtikçe azacak, yazıktan (günahtan) çekinmeyecek, kötülük alabildiğine çoğalacaktır. İyiliklerle dolu Ülgen tanrı, bu yazıklı topluluktan uzaklaşacak, karanlık dünyanın kötü ruhu Erlik (Erklig) yeryüzüne yaklaşacaktır. Erlik’in yardımcısı ve oğlu Karaş, ondan önce yeryüzüne çıkacak, insanoğulları Ülgen’i unutacaktır. Kötü ruhlar ile iyi ruhlar, insanları kazanmak için yeryüzünde savaşacaktır. Karanlık dünyanın varlıkları Erlik, Karaş ve Kerey insanları karanlık dünyaya çekecek; Ülgen tanrı ve yardımcısı olan iyi ruhlar (Mangdaşire, May-tere) ise insanları aydınlığa, iyiliğe çekecektir. Bu savaşta iki taraftan da ölenler olacaktır. En sonunda Ülgen tek başına kalacaktır. Ülgen: “Ölüler, kalkın!” diye bağıracak ve bütün ölüler dirilecektir. Ölüler yerden, denizden, ateşten, ölüm geldiğinde bulundukları yerden çıkacaklardır. Dünyadaki ateş, Erlik’le birlikte onun taifesi olan bütün kötü kişileri yok edecektir.

Bir insanın, dünyanın ve evrenin nasıl bir sistem halinde çalıştığına dair algısına “dünya görüşü” denir.

Mitoloji ve halk hekimliğinin iç içe geçtiği uygulamalar köken mitlerinin anlatılması ve bu yolla yaşamın yeniden yaratılması fikrine dayalıdır. Bu şekilde köken ve kozmogoni mitlerini anlatarak hastalıklara çare bulma inancı ve uygulaması pek çok kültürde yer alır. Mitsel düşünce, hastalık ve benzeri yolla zedelenen yaşamın onarılamayacağı ancak kaynak ve kökenlere yapılacak bir geri dönüşle, eksiklik, yanlışlık ve hastalıklardan kurtaracak olan yeniden yaratılmanın sağlanacağı şeklinde işlemektedir.

Mitlerdeki kahramanlar veya kişiler olağanüstü özelliklere sahip tanrı, tanrıça, yarı tanrı gibi tanrısal varlıklardır. Mitler, çoğunlukla bu olağanüstü ve tanrısal varlıkların kâinatın başlangıç zamanında yaratıcı etkinliklerini ortaya koyar.

Bugüne kadar yapılan çalışmaların çoğunluğunda Türk tarihinin, Orta Asya’da en erken M.Ö. 4. yüzyılda başladığı kabul edilmiştir.

Halk arasında gökkuşağının altından geçenin erkekse kız, kızsa erkek olacağı inancı yaygındır. Bu şekliyle gökkuşağı, cinsiyetleri değiştirebilen olağanüstü güce sahip mitolojik bir varlık olarak düşünülmektedir.

İranlılar, hayatın temel gerekleri olan ögelerin bir özel tanrının korumasında bulunduğuna inanırlar. Su da, bu ögeler arasında yer alır ve Mazdeizm’in kutsal kitabı Avesta’da övülüp kutsanır.

Su, akıcılık özelliğiyle “hayat”a, kesintisizlik özelliğiyle “sevgilinin saçı”na benzetilir. Yüzünü yerden kaldırmadığı için “alçak gönüllülük” sembolüdür. Aşığın, aşk ile yanan gönlünü söndürmek için durmadan akar. Ancak o ateşin söndüğü olmaz. Susuzluğu ayna gibi algılanır. Yerinde duramaz. Her zaman kararsız ve heyecanlıdır. Tasavvufta, çeşitli kullanımlarının yanı sıra insanın yapısını teşkil ettiğine inanılan dört unsurdan biri olarak da söz konusu edilir. Bir de hemen hemen bütün dünya mitolojilerinde yer alan hayat suyu, âb-ı hayât vardır ki karanlıklar ülkesinde bulunduğuna ve içenlere ya da yıkananlara ölümsüzlük kazandırdığına inanılır. Yaratılış ve doğuşun sudan oluşu; İran gibi Mısır, Hint, Asur, Babil ve Yunan milletlerinin de evren mitolojilerinin temelini oluşturur. Adı geçen milletlerin çoğunun mitlerinde ilk yaratılışta, ilk var edilenlerin okyanuslar olduğuna inanılır. Yukarıdaki şıkların hepsi, İran mitolojisinde suyun sembolleri olduğu için

İlkel insanın kafasında oluşturduğu sorulara cevap vermeyi, soyut ve somut her türlü varlığın kökenini izah edip açıklamayı amaçlayan mitler Etiyolojik Mitler’dir. Bu tür mitler, mitolojik zamanı aşamamış ve yaşam tarzı olarak ilkel topluluklarda çok yaygın olarak görülen mitlerdir.

Avrupalıların, 25 Aralık’ta kutladıkları Noel ile aynı tarihe rastlayan Milad’a Yelda adı verilir.

Türk halk kültüründe varlığına inanılan olağanüstü varlıklardan Demirkıynak, Balıkesir’in Bigadiç Dağları’nda yaşayan ve ağaç, hayvan hatta futbol topu dâhil her kılığa girebilen ve aniden ortaya çıkarak korkunç sesler çıkararak insanları korkutan ve son derece pis kokan bir yaratıktır. Sarıkız ise, bazı evlerde yaşadığına ve yaşadığı eve bet bereket, sağlık ve huzur verdiğine inanılan çoğunlukla görünmemekle birlikte sarışınlığından dolayı “Sarıkız” olarak adlandırılan ve “iyi” bir ruh veya güç olarak tasavvur edilen olağanüstü varlıktır. Kul da, özellikle kırsalda insanları korkutan ve yolunu kaybettirmeye çalışan değişik kılıklara girebilen bir başka kötü ruhun adıdır. Ayvalık ve civarında varlığına inanılan olağanüstü güçlerden birisi olan “Çarşamba Karısı” ise, Çarşamba gecesi (Salı gününün gecesi) evinde el işi yapan kadınların ve kızların yanında çocuk hatta bebek de olsa bir erkek yoksa onlara çoğunlukla sarışın ve al elbiseli çok güzel bir kadın kılığında veya akla gelebilecek (kedi, köpek, küçük insanlar, ayakları ters kadın ve adamlar, tanıdıkların suretine bürünmeler vb.) her şekil ve kılıkta görünebilen, sesler çıkararak korkutan bir yaratık olarak tasavvur edilir. Umay, anaerkil dönemde yaratıcı tanrıça konumundayken, ataerkil Gök Tanrı inancının oluşup topluma hakım duruma gelmesiyle Umay inancı, ikincil konumda kadınlar ve çocukları koruyan kutsal bir ruh haline dönüşür.

Kültürün kaynakları ve mahiyeti bakımından nesiller boyunca aktarılan yaşantı ve bilgi öğeleri arasında bazı farklılıklar vardır. Söz konusu farklılıklardan dolayı da bütün kültürlerde “resmi kültür” ve “halk kültürü” adı verilen iki katmanlı bir tabakalaşma oluşmaktadır. Bu farklılıkları iki temel kategoriye ayırmak mümkündür. Bunlardan birincisi bilimsel yöntemin kullanılmasıyla elde edilen bilgidir ve herhangi bir kültürde bu tür bilginin ve ona dayalı yaşantıların oluşturduğu kültürel tabakaya “resmi kültür” adı verilir. İkinci tür bilgi kategorisi olan “halkbilimi” veya “gündelik bilgi” adlarıyla bilinen bilgi çeşidi ise, günlük yaşamın sınırları içinde gelişen ve geçerli olan, kısmen bilimsel doğruluğu olan bir bilgidir. Bu tür bilginin ve ona dayalı yaşantıların oluşturduğu tabakaya da “halk kültürü” adı verilir.

Ana Maygıl’a ulus anası da denir. Boy veya soy anlamında “ulus”u koruyan bir ruhtur. Bu dişi ruhun da Umay tanrıçanın yaratıcı güç olarak inanıldığı anaerkil dönemden eril nitelikli Gök Tanrı’nın yaratıcı olarak inanıldığı ataerkil yapıya dönüşme ve geçiş dönemlerinin bozkıra çıkmayan Altay Türkleri arasında yaşayan izi veya kalıntısıdır.

Dahhâk’ın baskıları zirveye ulaştığında, şehrin demircisi Kâve’nin, on sekiz oğlundan geriye kalan sonuncusunun beynini çıkartarak yılanlarına sunmak için Dahhâk’a götürdüler. Bunun üzerine Kâve, son derece kızgın olarak Dahhâk’ın makamına çıktı. İleri gelenlerin de huzurunda pefltamal olarak kullandığı deriyi de mızrağının ucuna takarak halkı kendisine destek vermeye ve zulme karşı direnişe çağırdı. Kendisini destekleyenlerle birlikte Feridûn’u tahta çıkardılar.

Mitlerin yer aldığı anlatılardaki zaman kavramı hiç sona ermeyen ve ermeyecekmiş gibi görünen adeta daimi süreklilik gösteren şimdiki zaman gibidir. Mitlerde olayları birbirleriyle “eş süremli” (senkronik) olarak algılayan dolayısıyla hepsini “şimdiye” ve “şimdiki zamana” bağlayarak açıklayan zaman yer alır.

Mit kelimesinin içeriği çok geniş bir alanı kapsayabilen niteliktedir. Mit terimi, “basit”, “hayali” hatta “uydurma” ve “yalan” anlamına gelen bir içerikten “son derece doğru” ve “kutsal bir öykü”ye kadar çok geniş bir alanı içermektedir.