Dehhânî, İran şiirinin edebî sanatlarını ve mazmunlarını Anadolu’da yeni kurulan Türk şiirinde kullanmasıyla, klasik edebiyatımızda, Nesîmî ve Ahmedî ile birlikte divan şiirinin temelini atan şairlerin başında gelir.

İyi bir asker, iyi bir idareci olan Baykara, aynı zamanda iyi bir şairdi.

Elvân Çelebi’nin tek eseri, Menâkıbü’l-kudsiyye fî-Menâsibi’l-ünsiyye isimli mesnevisidir. Türk edebiyatında menkıbe türünün ilk örneği olan ve feilâtün mefâilün feilün vezniyle yazılan mesnevi, 2081 beyittir.

Ahmedî

Sazlar Münâzarası adlı eseri ile tanınan Ahmedî hakkında bilgilerimiz çok sınırlıdır. Eserinden bazı bilgiler edinilse de bunlar içerisinde en sağlamı, eserin üslubundan anlaşılacağı üzere Ahmedî’nin klasik Çağatay öncesi şairlerinden oluşudur. Ayrı­ca eserinden Ahmedî’nin değerli bir şair olduğu ve sağlam bir musiki kültürüne sahip bulunduğu anla­şılmaktadır. 

Tekke edebiyatı mahsulleri: Bu tip eserler içerisinde en meşhurları Gülşehrî’nin Mantıku’ttayr’ı ile Âşık Paşa’nın Garîb-nâme’sidir.

Sazlar Münâzarası isimli eser Yakînî’nin değil Ahmedî’nindir. Yakînî’nin eseri Ok ve Yaynı? Münâzarası’dır.

Sekkâkî

Çağatay şiirinin kurucularından sayılan, ka­sidelerinden XIV. yüzyılın ikinci yarısı ile XV. yüzyılın ilk yarısında yaşadığı anlaşılan Sekkâkî hakkında en önemli bilgiyi veren Nevâî olmuştur.

Ahmedî (öl. 815/1412)’nin 808/1405 tarihin­de aruzun “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla ka­leme aldığı Tahkîk-i Mi’râc-ı Resûl’ü, bugünkü bilgilerimize göre Anadolu’da telif tarihi bilinen en eski müstakil “mi’râc-nâme”dir. 

Yûsuf u Zelîhâ: Şeyyâd Hamza’nın en büyük eseri olan Yûsuf u Zelîhâ, Anadolu sahası Türk edebiyatının bu konuda bilinen ilk mesnevisidir. Yûsuf u Zelîhâ, adından da anlaşılacağı üzere, görünüşte Hz. Yûsuf ile Zeliha arasında geçen bir aşk hikâyesidir, ancak hikâyede Hz. Yûsuf’un hayatı anlatılmaktadır. 

Lütfî, gazel ve tuyuğ tarzında asıl başarısını gösterdiği gibi, Gül ü Nevrûz mesnevisi ve yazdığı kasidelerinde ise dil ve üslup yanında nazım tekniği bakımından da başarılıdır.

Şathiye, anlamı kapalı, anlaşılması şerhe muhtaç şiir demektir. Zahirde saçma görulen, fakat şerh ve tahlil edildiği zaman anlamlı olduğu anlaşılan manzumelere verilen isimdir. Verilen örnek Yunus’un tanınmış şathiye örneklerindendir.

Fahrî’nin tek eseri, Nizâmî’nin aynı adlı eserinden tercüme edip Işk-nâme adını da verdiği Hüsrev ü Şîrîn mesnevisidir. Eserin, 277 beyitlik giriş kısmında İsa Bey için yazılmış bir kaside vardır. Mefâîlün mefâîlün feûlün vezni ile yazılan eser, 4683 beyittir. Hüsrev ü Şîrîn, dili halk konuşmasından ayrılmayan açık ve anlaşılır bir eserdir. Bölüm başlıkları Farsça yazılan eserde, çok az Farsça tamlama bulunmaktadır. Nizâmî’nin Hüsrev ü Şîrîn mesnevisini Anadolu sahasında Türkçe ilk defa Fahrî tercüme etmiştir.

İyi bir asker, iyi bir idareci olan Baykara, aynı zamanda iyi bir şairdi. Herat’ı “Timuroğulları Rö­nesansı” diye bilinen büyük kültür ve medeniyet hamlesinin merkezi hâline getiren odur. Kısacası Baykara’nın en büyük hizmeti, Türk dilini ve kül­türünü himaye etmesidir. Onun döneminde Ça­ğatay Türkçesi altın çağını yaşamış, Türkçeye olan itibar artmıştır.

J. Eckmann, Karahanlı ve Harezm Türkçelerinin devamı olarak nitelediği Çağatay Türkçesini, XV. yüzyıldan başlatır ve üç döneme ayırır: Klasik Öncesi Dönem, Klasik Çağatayca Devri ve Klasik Sonrası Devir.

A, B, C ve E şıklarındaki bilgiler soru kökünde istenildiği gibi doğrudur. Ancak D şıkkındaki bilgi de geçen “üç Türkçe, iki Farsça divanı vardır” ifadesi yanlıştır. Çünkü Ali Şir Nevâî’nin “dört Türkçe, bir Farsça” divanı vardır.

XIV. yüzyılda Anadolu’da gazel ve kaside nazım şeklinde bir gelişme vardır, ancak mesnevi nazım şekli daha çok ilgi görmüştür. Bu yüzyılda, telif ve tercüme din dışı (lâ-dîni, profan) eserlerde XIII. yüzyıla göre büyük bir gelişme görülse de, dinî-tasavvufî eserler daha fazladır. Bu tür eserlerden Mantıku’t-Tayr ve Garîb-nâme, hem yazıldıkları yüzyılda hem de daha sonraki dönemlerde yazılan eserlerin en hacimli örnekleridir. Daha sonraki dönemlerde dinî-tasavvufî çok sayıda mesnevi yazılmış olsa da, tasavvufu anlatan bu büyüklükte başka eser yazılmamıştır. Bir süre sonra bu tür mesnevilere Yûsuf u Züleyhâ, Süheyl ü Nevbahâr, Hüsrev ü Şîrîn, Cemşîd ü Hurşîd ve Hurşîd-nâme gibi romantik eserler de eklenecektir. Ayrıca bu yüzyılda yazılan eserler arasında yer alan Dâstân-ı Geyik, Dâstân-ı Ejderhâ, Dâstân-ı Kesikbaş gibi peygamber mucizeleri ile ilgili dinî hikâyeler halk arasında büyük ilgi görmüş ve çok okunmuştur. Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi geriye bir tek XV. yüzyıl şairlerinden Ahmedî’nin kaleme aldığı Cemşîd ü Hurşîd mesnevisi kalıyor.

Bu asırda görülen mesneviler daha çok dinî-ahlaki-tasavvufî konulara aittir. Bugünkü bilgilere göre Hz. Peygamber’in hayatı etrafında oluşturulan ve Türklere has olan “mevlid”, ilk defa bu dönemde Ahmedî (öl. 815/1412) tarafından yazılmıştır.

Yûsuf-ı Meddâh’ın özellikle Varka vü Gülşâh’ın kurgusu, Leylâ vü Mecnûn’u hatırlatmaktadır. Eserde geçen olaylar, canlı ve sürükleyicidir.

Bu dönemde bazı şairler tarafından çeşitli konu­larda çift kahramanlı aşk hikâyeleri kaleme alınmıştır. Yûsuf u Züleyhâ, Cemşîd ü Hurşîd, Süheyl ü Nev-bahâr, Hüsrev ü Şîrîn, Hurşîd-nâme (Hurşîd ü Ferahşâd), Işk-nâme ve Gül ü Hüsrev bu tip eserlerdendir.