Bu vaka örneğinde Sezgin Bey’in eşinin bakımı üstlenme konusunda isteksiz olması yapmak istedikleri ve yapmak zorunda olduklarıyla arasında gerginlik yaşamasına neden olmaktadır. Bu durum rol esaretiyle açıklanabilir.

Öznel yükle ise yaşlıyla ilgili olarak yaşanan öznel sıkıntı düzeyi, üzüntü, kaygı, bit- kinlik gibi duygusal tepkiler anlatılmak istenilmektedir. Bakım gerektiren durumların farklı özellikleri incelendiğinde bakım gerektiren durumun özelliklerinin ve bakım sağlayan kişiden kaynaklanan faktörlerin bakım verenin yükünde etkili oldukları görülmektedir. Örneğin Ayşe Hanım annesinin kıvrak zekasına yıllarca hayran olmuştur. Ancak, annesinin son zamanlarda üç yaşındaki çocuk gibi yorumlar yapması Ayşe Hanım’ın yüreğini parçalamaktadır.

Bakım Verenden Kaynaklanan Faktörler Bakım verenin yaşı, etnik kökeni, cinsiyeti, yaşlıya olan yakınlığı, bakım vermeye gönüllü olup olmaması, eğitim durumu, ekonomik yapısı, hastalığının olup olmaması, baş etme yetenekleri, inançları, sosyal desteği, yaşadığı toplumun kültürel özellikleri bakım verene ait faktörler arasında sayılabilir. Örneğin Sevgi Hanım, yaşı 58 olmasına rağmen yaşlı ağabeyi ile ilgilenmek zorunda kalmıştır. Herhangi bir maaşının olmaması ve üstüne üstlük okuryazar olmaması gibi nedenlerden dolayı zorlanmaktadır. Kadın olduğu için geleneksel kültürde uzun yıllar evdeki işlerden sorumlu tutulmuştur. Dışarıdaki işlerden hiç sorumlu olmamış ve hiçbir deneyim kazanmamıştır. Ama şimdi ağabeyinin hastalığı ile ilgili olarak çeşitli kurumlara başvurmak, yazışmaları takip etmek, ilaçları takip etmek gibi işleri hem maddi hem manevi olarak zorlanarak yapmaktadır.

Yaşlılardan Kaynaklanan Faktörler Yaşlılara ait faktörler ise bilişsel yetersizlikler, işlevsel yetersizlikler ve davranışsal sorunlar şeklinde üç ayrı başlıkta toplanabilir. Bakım gerektiren yaşlılığın niteliği bu faktörlerden biri olarak bakım veren yükü üzerinde etkili olmaktadır. Bunlar içinde davranışsal sorunlar bakım verenlerin yükünü en fazla etkileyen faktörlerdendir.

Demans, Alzheimer gibi yaşlılara bakım vermek, aile içindeki sorumlulukların ve ilişkinin değişebileceği, aile içinde fikir ayrılıkları çıkabileceği, bakım verenin kendisini yorgun, bitkin, cesaretsiz, terk edilmiş, kızgın hissedebileceği veya depresyona girebileceği anlamına gelir.

Ayten Hanımın yaşlı annesinin çocukça yorumlar yapması, soru sorması öznel yük kavramına örnektir.

Nörotik kişilik özelliğine sahip kişilerin, bakıcı tükenmişliği ve depresyonu sıklıkla yaşadıkları, dışa dönük ve yumuşak başlı kişilik özelliğindeki kişilerin bu sorunları daha az yaşadıkları belirtilmektedir.

İyimser ve kötümser kişilik özelliklerine sahip kişilerin, stres verici olaylara ilişkin tepkilerini karşılaştıran araştırma bulguları, iyimserlerin daha çok problem odaklı başa çıkma stratejilerini kullandıklarını, eğer problem odaklı başa çıkma stratejisini kullanmak olanaklı değilse durumu kabul etme, mizahı kullanma ve duruma farklı yorumlar getirme gibi duygu odaklı başa çıkma stratejilerine yöneldiklerini göstermiştir. Buna karşın, kötümserlerin, problemi çözmek için yapılabilecek bir şeyler olup olmadığına bakmaksızın, ilgili hedeflerle zihinsel ve davranışsal olarak meşgul olmama ve durumu açıkça inkâr etme gibi çabalarla stresle başa çıkmaya çalıştıkları belirtilmektedir (Scheier, Carver ve Bridges, 1994; Akt. Türküm, 2000). Doğru cevap D'dir.

Schulz ve Salthouse’un Stres ve Başa Çıkma Modeli: Schulz ve Salthouse (1999) tarafından bakıcılara yönelik olarak geliştirilmiştir. Bu stres modeli, bakım ihtiyacını ortaya çıkaran stresli durumlarda ardışık ve döngüsel bir model sunmaktadır. Bu modele göre potansiyel bakıcı öncelikle durumu değerlendirmektedir.

Fiziksel Güçlükler: Yaşlıya bakım verme nedeniyle bakım hizmeti sunan bireylerde hazımsızlık, iştahta de­ğişim, düzensiz yemek yeme, baş ağrısı gibi somatik şikayetler artabilmektedir.

Objektif öz yeterlilikte, bakıcı bakıcılıkla ilgili rollerini, sorumluluklarını bilir, bu rolleri ustalıkla yerine getirmede başarılıdır.

“Empati” bakım veren kişilerin gereksinimlerinden değildir.

Öznel yükle yaşlıyla ilgili olarak yaşanan öznel sıkıntı düzeyi, üzüntü, kaygı, bitkinlik gibi duygusal tepkiler anlatılmak istenilmektedir. Bakım gerektiren durumların farklı özellikleri incelendiğinde bakım gerektiren durumun özelliklerinin ve bakım sağlayan kişiden kaynaklanan faktörlerin bakım verenin yükünde etkili oldukları görülmektedir.

Bakım verilen fiziksel çevreden kaynaklanan stres faktörleri, bakım alanın yaşa­dığı yerin fiziksel özellikleri, bakıcının yaşadığı yerin fiziksel özellikleri, yaşlı ile ka­lıp kalmaması ve bakıcının çalışma koşullarından oluşmaktadır. Bakım alan yaşlının özelliklerinden kaynaklanan stres faktörleri ise yaşlının bilişsel, fonksiyonel ve davra­nışsal bozuklukları, bakıcıyla önceki ilişki kalitesi ve dışarıdan profesyonel destek alıp almadığı gibi fakörlerden oluşur. Bakıcının özelliklerinden kaynaklı stres faktörleri ise bakıcının ruhsal ve fiziksel geçmişi ve şimdiki durumu, kişilik özellikleri ve başa çık­ma tepkileri, rolleri, finansal kaynakları, bakıcılık konusundaki bilgisi, yaşlıyla önceki ilişkilerinden oluşmaktadır. Ailevi ve sosyal destek ağlarından kaynaklı stres faktörle­ri ise bakıcının başka kişilerden somut, bilişsel ve duygusal destek alıp almamalarıdır. Sosyo-kültürel içerikle ilgili stres kaynakları ise bakıcılıkla ilgili inançlar ve beklentiler, ulaşılabilen kaynaklar, programlar, engeller, erişimler ve fırsatlar diğer stres kaynakları­dır. Bu stres kaynakları birincil ve ikincil stres kaynakları olarak sınıflandırılır. Kısacası, bakıcının dışındaki stres kaynakları bakıcının sahip oldukları özelliklerle etkileşerek olumlu ya da olumsuz sonuçlara yol açmaktadır.

Kadınlar ve erkekler bakım görevlerini yerine getirirken “geleneksel cinsiyet rollerine” uygun sorumluluklar almaktadırlar.

İkincil stres kaynakları birincil kaynaklar ve intrapsişik stres kaynakları olarak iki kısma ayrılır Birincil kaynaklar aile ilişkilerinin bozulması, iş çatışması,iş kaybı ve mali sorunlardır. İntrapsişik stres kaynakları ise benlik kaybı ve bakıcılık yeterliliğinin olmayışıdır.

İkincil bakıcılar ise yarı veya tam zamanlı olarak bir ücret karşılığında bakım veren kişilerdir. Bu kişiler bazen bakım işi ile ilgili eğitim almış olabilirler. Yaşlının sağlık ve te­mizlik hizmetlerini yürütmek üzere beceriler kazanmışlardır. Bazıları da eğitim almadan bakım işini yürütürler. Yaşlının gözetimini yapmak, sağlık ve yaşam bakım hizmetlerini en sağlıklı ve düzenli şekilde yapmak üzere ücret karşılığı bu hizmeti yürütürler. Bu kişi­ler, yaşlıyla kan bağına sahip olmayan kişilerden olursa yaşlının yaşlılığa ya da hastalığına bağlı değişimlerinden duygusal olarak daha az etkilenirler. Hizmet alanlarını belirleyip sınırlarını koyarlar. Ülkemizde evde bakım hizmeti sunan kuruluşların sayısının son dere­ce yetersiz olması, genel sağlık sistemine entegre bir evde bakım hizmetinin bulunmama­sı, evde bakım hizmetlerinin maliyetinin sağlık güvencesi sağlayan kurumlar tarafından karşılanmaması, bakım gerektiren kişiler için evde bakılabileceği hâlde hastaneye ya da rehabilitasyon merkezlerine başvurulmasına neden olmaktadır. Ayrıca bakım verenlerin bakım verme konusundaki bilgilerinin yetersiz olması, evde bakılan kişilerin yaşam süre­lerinde kısalmaya neden olmaktadır.

Ayten Hanım hayatındaki en belirleyici olan değerlerden birinin ‘elalem ne der’ olduğunu belirtmektedir. Bu Öz Belirleme Kuramında konu edinilen değer özerkliği boyutuna bir örnektir. Doğru cevap C'dir.

Nesnel yük; ailenin, yaşlının durumuna bağlı olarak yapmakta zorlandığı günlük işlerine yardımcı olma, ulaşım gibi vakit ayırmayı gerektirecek durumlar ile gelir kaybı ve sosyal etkinliklerin kısıtlanmasına yol açacak yaşam düzenindeki değişimlerdir. Örneğin özel arabası olmayan Mehmet Bey babasını tedavi için bir yere götürürken sadece taksi ile götürmek zorunda kalmaktadır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Bireyde kişilik bozukluğu olması yaşlı bakımının yaşlı yakınları ile bakıcılarının yaşamlarına etkilerinden biri değildir.