Tezat, Sultan II. Abdülhamit devrinin ağırlığını yaşayan genç subay Nâşid’in, İstanbul’da nişanlısı Behire ile Batum’da tanıştığı bir Rus kızı Miliça arasında, hayatını birleştirmek arzusuyla muhtelif bakımlardan yaptığı mukayeseleri ve nihayet galip gelen milliyet hissiyle Behire’yi tercih edişini anlatmaktadır. Yazarın eserini hangi şartlar altında yazdığını anlattığı bir yazıda kullandığı “fikrî hikâye” ifadesi, “tezli hikâye” anlamına gelir. Diğer taraftan “hüsün ve san’atın kudsiyeti” sözleri Fecr-i Âtî’nin sanatı “muhterem” kabul edişini hatırlatmaktadır. İşte bu noktada Tezat’ı Fecr-i Âtî’yi Millî Edebiyat Hareketine bağlayan bir eser olarak görmek gerekir.