“Erdemlilik kuramı”nın ilk ilkesi merhamettir. Erdemlilik, sorumluluğun
gereklerini yerine getirmenin üstünde bir şeydir. Çevreye de sorumluluğumuzun sıradan gereklerinin üstünde bir gözle bakmak, İslâmın
çevre ahlâkının temel ilkelerinden biri olsa gerektir. Çevremizdeki doğa ve
canlılar, en üstün erdemlerle kendilerine muamele etmemizi hak etmekte ve
bu tarz muameleler bizim daha yetkin/kamil insan olmamızın da gereği
olmaktadır. Erdemli insan, tüm ilişkilerinde erdemli düşünüp duyan ve
erdemli davranan insandır. Çevreyle ve özellikle de çevremizdeki canlılarla
ilişkimizde riayet etmemiz gereken en önemli erdemlerden biri merhamet
erdemidir. Merhamet, ilk olarak, haksız yere öldürmemek, acı vermemek,
zalim olmamak, zulüm etmemek, yani merhametsiz olmamaktır. Bir hadiste
hayvanlarla ilgili merhametsizliğe karşı insanlar şöyle uyarılır: “Haksız
olarak bir serçeyi öldürenden Cenab-ı Hak kıyamet gününde hesap
soracaktır.” (Müslim, “Sayd”, 57) Hayvanlara zulmetmemek insanlara
zulmetmemekle yakından bağlantılıdır ve o oranda ahlâki bir gerekliliktir.
Nitekim Kur’an-ı Kerim, “Yerde yürüyen hayvanlar ve kanatlarıyla uçan
kuşlar da ancak sizin gibi birer toplulukturlar” (En’am/6: 38) buyurmaktadır.
Hayvan hakları denildiğinde genellikle onların hayatlarına müdahale
edilmemesi, fıtri yapılarına uygun işlerde çalıştırılmaları, kaldırabilecekleri
kadar yük taşıtılmaları, gerekli yiyeceklerinin yeterince ve zamanında
verilmesi, tabii ortamlarının ve üreme imkanlarının sağlanması, kendilerine
işkence ve eziyet edilmemesi, hasta olduklarında tedavi ettirilmeleri gibi
hususlar akla gelir. Osmanlı Türkleri, hayvanların korunması, barınması,
yetiştirilmesi ve bu tür haklarına riayet edilmesi gibi birçok hususta çağının
anlayışının çok üzerinde uygulamalar sergilemişlerdir. Bunun en iyi
göstergeleri, hayvanlar için kurdukları vakıfların bolluğu, kedi ve köpeklerin
bakımları için vakfiyelere şartlar koymaları, evler yapılırken uygun yerlere
hayvanların su içebilmeleri için yalaklar yapılması, kuşlara yuva temini
amacıyla cami ve medrese gibi binaların duvarlarına arabesklerle süslü kuş
evlerinin yapılması gibi örnek ve çoğu diğer milletlerde görülmeyen
uygulamalardır.