Emevî Devleti’nin Çöküş Sebepleri

Emevî Devleti’nin çöküşünü hazırlayan ve yıkılmasına sebep olan nedenleri son dönem halifelerine, özellikle de II. Mervan’a bağlamak doğru değildir. Çünkü 661- 750 yılları arasında hüküm süren Emevî hanedanının uzun ömürlü olmaması, kuruluşundan itibaren ortaya çıkan gelişmelerle doğrudan ilişkilidir. Genel kabul gören ve Emevîlerin tenkit edildikleri hususlardan da olan sebepler şu şekilde maddeleştirilebilir:

1. Emevîler istişare temeline dayanan, ehliyeti esas alan, şûra ve biat esasları

etrafında kurumlaşan hilâfet sistemini değiştirdiler. Yerine kuvvete dayanan

ve babadan oğula veya aileden birine intikal eden saltanat uygulamasını getirdiler.

Böylece ıslâm’ın ön gördüğü devlet reisliği, Arap asil sınıfına dayanan

hükümdarlığa dönüşerek, evrensel ıslâm devleti gitgide etnik unsura

dayalı bir hâle geldi. Böylece resmen olmasa da, fiilen mutlak verasete dayalı

bir hükümdarlığa dönüşen Emevî hilâfetinin meşruiyeti tartışılan bir ko nu oldu. Emevîlere karşı oluşan fiiî, Zübeyrî ve Haricî muhalefet propagandaları

nı hilâfetlerinin meşru olmadığı iddiasına dayanarak yürüttüler. Emevî

Devleti’nin çöküşüyle sona eren meşruiyet fikrinin meyvelerini ise gizli propagandaları

nı çeyrek asır Hz. Ali evlâdı adına yürüten Abbasîler topladı.

2. Hilâfetin yapısında meydana gelen bu önemli değişiklik ıslâmiyet’le ortadan

kaldırılmaya çalışılan, Câhiliye dönemi alışkanlığı kabilecilik anlayışının yeniden

ortaya çıkardı. Kabilelerarasında ıslâm’dan önce görülen rekabet ve

savaşlar ıslâm’la birlikte büyük çapta ortadan kalkmıştı. Ancak fetihlerden

sonra siyasî ve iktisadî menfaatler eski düşmanlıkları yeniden körükledi. Askerî

teşkilâtın kabile temeli üzerine oturması, kabile asabiyetiyle hareket

eden halifelerin iktidar hırslarıyla karşılıklı ve dönüşümlü olarak kabileleri

kullanmaları, bazen iki veliahtin tayini toplumun Kuzeyli-Güneyli ya da Mudarî-

Yemenî diye bölünmesini beraberinde getirdi. Bunun sonucunda kuzey

ve güney Arapları hiç kesilmeyen rekabet ve mücadelelerini Emevî iktidarı

üzerinden yürütmeye başladılar. Özellikle Emevî iktidarının temel dayanağı

Yemenli kabilelerin son dönemlerde devletin aleyhine dönmesi yıkı-

lışı çabuklaştırdı. Emevî hilafetinin meşru olmadığı iddiasına dayanan muhalefet

hareketlerinin gelişerek isyana dönüşmesinde de kabilecilik anlayışı etkin

bir rol üstlendi.

3. Emevî Devleti’nin en karakteristik özelliği bir Arap devleti olmasıdır. Kuruluştan

itibaren bu özellik kendini hissettirmiş, ilerleyen yıllarda çok daha belirgin

bir şekilde katı bir ırkçılığa dönüşmüştür. Arapçılık taassubuyla, Müslüman

olsalar dahi Arap olmayan tebaa, Arapların faydalandığı birtakım haklardan

mahrum edildiler. Bu durum Arap olmayan unsurların Araplara bakış

açısını etkilemiş, zamanla da idareden nefret etmelerine sebep olmuştur. Bütün

bunlar mevalînin yönetim aleyhtarı bütün oluşumları desteklemesine ve

muhalefet hareketleri içerisinde yer almasına yol açmıştır. Haklarının verilmediğ

ini görerek yönetime muhalif güçleri desteklemeyi kendine prensip

edinen mevalînin en sonunda Abbasî davetine katılması, Emevîlerin yıkılması

nı amaçlayan bu hareketin sonuca ulaşmasına önemli katkı sağlamıştır.

4. Emevî yöneticilerinin Müslümanların hafızalarında derin izler bırakan ve

toplumu rahatsız eden bazı olayların içinde yer almış olmaları, halkın idareden

soğumasını beraberinde getirmiştir. Başta Ali Evlâdı olmak üzere muhalişeri

çok sert usullerle bastırmaları, Hz. Hüseyin’in şehit edilmesi, Medine’nin

işgal edilmesi, Kâbe kuşatmaları gibi Müslümanların maşeri vicdanında

derin yaralar açan ve ayrılıklara sebep olan olaylar toplumla devletin arası

nın kapanmayacak şekilde açılmasına sebep olmuş ve fikrî ihtilaşara zemin

teşkil etmiştir.

5. II. Velîd’in halifelikten hal`edilmesinde aile arasında ortaya çıkan iç mücadele Emevîler döneminde bir dönüm noktasıdır. Bu olayla, yıllardan beri Emevîlerin egemen olduğu ve iktidarlarının en büyük destekçisi Suriye ikiye

bölündü. Bunun üzerine II. Mervan Dımaşk’ın yerine Harran’ı hilâfet

merkezi yaptı.