Yapısal Unsurlar
Yöneticiler kilit kararlarından bazılarını etkin organizasyonları tasarlarken verirler. Bunlar işletmenin
organizasyon yapısı ile ilgilidir. Yapı, bireylerin ve takımların işle ilgili faaliyetlerinin nasıl
bütünleştirileceğini ve kaynakların nasıl dağıtılacağını belirler. Örgütsel yapı özellikle işlerin ve
görevlerin nasıl bölüneceğini ve bütünleştirileceğini tanımlar, hiyerarşideki raporlama ilişkilerini tarif
eder, formel iletişim kanallarını belirler ve bireylerin ve takımların çalışmalarını nasıl koordine
edeceklerini açıklar. Yapısal unsurlar, örgütsel yapının temellerini oluşturur. Bunlar işbölümü ve
uzmanlaşma, bölümlendirme, biçimsellik, merkezileşme ve hiyerarşidir. Yapıyı anlamak için ayrıca
profesyonelleşme ve personel oranları da bize yardımcı olur. Aşağıdaki bu unsurlarla ilgili açıklamalar
yer almaktadır.
İşbölümü ve uzmanlaşma: Uzmanlaşma bir görevin ayrı işlere bölünme derecesini gösterir. Bu
uzmanlaşma, iş bölümü sonucunda ortaya çıkar. Uzmanlaşma derecesi fazla ise her bir çalışan görevin
sadece küçük bir kısmını yapmaktadır. Uzmanlaşma derecesi düşük ise çalışanlar geniş bir yelpazede
görevlerini yerine getirirler. Uzmanlaşma, bölümlendirme ile yakından ilgilidir. Büyük işletmeler yüksek
dereceli uzmanlaşmaya sahip olma eğilimindedirler. Daha küçük girişimci işletmeler düşük dereceli
uzmanlaşmaya meyillidirler. Örneğin büyük bir firmadaki muhasebeci iç denetim gibi tek bir alanda
uzmanlaşmaya giderken küçük bir firmadaki muhasebeci iç denetim, bordro, alacaklar, finansal planlama,
vergi gibi pek çok farklı işin sorumluluğunu taşıyabilir.
Bölümlendirme: Kontrol alanı ve koordinasyon ihtiyacından kaynaklanan bölümlendirmede, örgütte
hangi birimlerin oluşturulacağı ve bunlar arasındaki ilişkilerin nasıl belirleneceği kararlaştırılır. İşletme
örgütlerinde kullanılan çeşitli bölümlere ayırma ya da bölümlendirme yaklaşımları vardır. Bunlar arasında
fonksiyonlara dayalı bölümlendirme, coğrafi bölgelere göre bölümlendirme, ürün temeline göre
bölümlendirme, süreç temeline göre bölümlendirme, müşteri temeline göre bölümlendirme, zaman
temeline göre bölümlendirme yer alır. Küçük işletmelerde bölümlendirmeye ilişkin detaylı bilgi “Küçük
İşletmelerin Örgüt Yapıları” adlı başlıkta ele alınacaktır.
Biçimselleşme: Bu yapısal unsur çalışanların davranışının ne ölçüde belirli ve kesin kurallar ve
prosedürler tarafından yönlendirildiği ile ilgilidir. Biçimsel yapıların belirgin durumlarda ne yapılacağına
ilişkin detaylandırılmış yazılı kuralları ve politikaları bulunur. Bunları duyurmak için personel el kitapları
kullanılır. Bu yazılı dokümanlar örgütteki davranış ve faaliyetleri tanımlar. Biçimsellik derecesi
çoğunlukla örgütteki bu tür belgelerin sayfa sayılarıyla ölçülür. Örneğin üniversitelerde öğrenci işleri ile
ilgili çok sayıda yazılı kural vardır. Aksine küçük aile işletmelerinde hiç yazılı kural olmayabilir ve her
şey informel bir şekilde yürüyebilir.
Merkezileşme: Karar verme yetkisinin örgüt içindeki dağılımının derecesi ile ilgilidir. Karar verme
yetkisine sahip hiyerarşik düzeyi ifade eder. Karar verme yetkisi tepe yönetimde toplanmışsa merkezi bir
örgüt yapısından söz edilir. Aksine kararlar örgütün alt kademelerinde alınıyorsa merkezileşmeme
uygulanmaktadır. Bu tespitte karar verme yetkisine konu olan alanlar da önemlidir. Örneğin hedef
belirleme, tedarikçilerin seçimi, fiyat belirleme, işe alma, satın alma kararları esas alınarak örgütlerin
merkezileşme derecesi anlaşılabilir.
Hiyerarşi: Biçimsel, pozisyona dayalı raporlama akışını belirler ve böylece örgüt içinde kim kime
rapor verecek açıklığa kavuşur. En alt düzeydeki çalışan ile üst yönetici arasındaki hiyerarşik basamak
sayısının durumuna göre yüksek ya da basık (yatay) örgütlerden yapılardan söz ederiz. Hiyerarşik
basamak sayısını yöneticilerin kontrol alanı belirler. Kontrol alanı, bir yöneticiye doğrudan kaç kişinin
bağlı olduğu ile anlaşılır. Yüksek örgütsel yapılarda kontrol alanı dardır. Yatay yapılarda ise geniştir, yani
bir yönetici pek çok çalışanı kontrol eder. Büyük ölçekli işletmelerde son yıllarda orta yönetim
kademelerini azaltmak suretiyle hiyerarşik basamak sayılarını azalttıkları ve böylece daha basık ve daha
çevik bir yapıya kavuşmayı hedeflediklerini gözlemliyoruz. Yöneticiler yapıyı tasarlarken kontrol alanını
belirlemek zorundadırlar. Araştırma sonuçları kontrol alanının ne çok dar ne de çok geniş olmadığı; orta
karar noktada olduğu durumda, yöneticilerin etkinliğinin en üst seviyede olduğunu göstermiştir.
Profesyonelleşme: Çalışanların mesleki ve temel eğitim düzeyleri ile ilgilidir. Örgüt içindeki işlerin
yapılabilmesi için çalışanların uzun süre eğitilmeleri gerektiğinde örgütün profesyonelleşme düzeyinin yüksek olduğu anlaşılır. Profesyonelleşme genellikle çalışanların ortalama eğitim yılı ile ölçülür. Bu süre
bir ilaç üretiminde yirmi yıl kadar uzun olabileceği gibi bir ekmek fabrikasında üç yıldan daha azdır.
Personel oranları: Örgütteki çalışanların çeşitli işlevlere ya da bölümlere yayılımını ifade eder.
Personel oranları; yönetici-yönetilen oranı, beyaz yakalı-mavi yakalı oranı, sendikalı-sendikasız çalışan
oranı, büro personeli oranı, profesyonel çalışan oranı, dolaylı iş gücünün doğrudan işgücüne oranı gibi
oranları içerir. Bu oranlar herhangi bir sınıflamada yer alan çalışan sayısının toplam çalışan sayısına
bölünmesiyle elde edilir.