Sosyoloji sadece tutucu çizgi ile sınırlı değildir. Aynı zamanda Durkheim ve Spencer’in
geliştirdiği ilerici veya liberal gelenek sosyolojik düşüncede önemli yer alır.
İngiltere’nin 19. yüzyıl koşullarında liberal-demokrat (=ilerici) eğilimi temsil
eden Spencer, sosyolojik inceleme için sosyal kontrol, siyaset, din, aile, stratifikasyon/tabakalaşma, örgütlenme, sosyal cemaatler ve bilgi sosyolojisi gibi alanları
belirlemiş ve işlemiştir. Toplumu biyolojik organizmaya benzetir ve toplumsal değişimi evrensel bir süreç olarak tanımlar. Fakat Comte’un aksine toplumsal örgütü
yaklaşımına temel olarak alır. Spencer’e göre, insan ve toplumsal örgütler, canlı
organizmalarda olduğu gibi, hacimce büyürken aynı zamanda yapıda da büyürler,
parçaları çoğalır ve farklılaşır. Kısaca büyüme, farklılaşma ve bütünleşme süreci
sonunda toplumlar askerî yapıdan endüstriyel yapıya doğru gelişir. Endüstriyel
toplumlarda; sözleşmeye dayanan ilişkiler, bireysel girişimler, gönüllü ortak ilişkiler, korunan kişi hakları, kendini dizginleme ve sürekli barış egemendir (Spencer,
1892). Spencer’in görüşü günümüzün sosyal bilimlerinin liberal-çoğulcu görüşlerin temelini yansıtır.

Dikkatini çoğunlukla “ortak bilinç” etrafında toplayan Durkheim, toplumu
birbirine bağlı işlevsel birimler olarak gören sosyolojik fonksiyonalizmin kurucusu olarak bilinir. Sosyolojide din; yasa, aile ve siyaset gibi alanlar üzerinde odaklanmıştır. Durkheim’a göre, toplum yapısı veya düzenlemeler yerel, biyolojik ve
psikolojik güçlerin yanında insan davranışının temel belirleyicisidir. Toplumda
kişinin altına girdiği denetim fiziki değil, “ahlaki”, yani toplumsaldır. İnsan, kendi yasasını kaba güçle kabule zorlayan maddi çevreden almaz, insandan üstün
olan “ortak bilinç”ten alır. İnsan bu “üstün” bilincin farkındadır çünkü yaşamının “daha büyük ve daha iyi parçası” (örneğin; ahlaki değerler, inançlar) vücudun
yaşamından öteye geçer. Böylece insan, vücudun boyunduruğundan kaçar fakat
toplumun boyunduruğuna girer (Açıkça, maddi hayat, maddi çıkarlar ve maddi
gereksinimler yaşamı belirlemez). Toplum ortak inançların, kuralların ve değerlerin oluşturduğu ideolojik bir birliktir. Bu birlik insanları varlıklarına ve etkinliklerine bir amaç vererek birbirine bağlar. Yani Durkheim’a göre, toplumsal denetim
kötü bir şey değildir ve iş bölümü toplumda dayanışma yaratır (Durkheim’in bu
dayanışma görüşü de büyük ölçüde geçersizdir) (Gouldner, 1970:122). Durkheim
hem devlet gücünü ve toplumu insanın üstünde ve ötesinde görür hem de bu
gücün ideolojisini egemen gerçek olarak kabul eder. Durkheim’e göre toplumsal
değerler (kültür ve iletişim) kişilerin topluma bağlanmasına ve toplumun dayanışmasına katkıda bulunur.