IX.-XII. yüzyıllarda Doğu Avrupa’nın en önemli ticaret merkezi olan Bulgar Devleti, 1220’lerde Moğolların bölgeyi ele geçirmesiyle yıkılmış ve Cengiz Han’ın torunu Batu Han tarafından Altın Ordu Devleti kurulmuştur.

Bu eserler Uygurlarda millî edebiyatın başlangıcını teşkil etmiştir. Arzu Muhammed’in “Emir Ali”si, Umudî’nin “Ceng-name”si, Muhammed Alem’in “Tarih-i Kaşgar”ı, Molla Şakir’in “Zafername”si ve Musa Sayrami’nin “Tarih-i Hamidî”si bu eserlerden başlıcalarıdır.

İlk seçenek Türkiye Türkçesindeki karşılığıdır.

XIX. yüzyılın başlarında yaşanan Çin istilası ve bu istilalara karşı yapılan direnişler, halk muhayyilesinde derin izler bırakmış ve Sözlü Uygur Edebiyatı’na büyük destanlar kazandırmıştır. Bunlardan en ünlüsü 1827 mücadelesine katılan Nazugum adlı Uygur kadınının başına gelenleri ve Çin zulmüne karşı direnişini anlatan ‘Nazugum Destanı’dır.

“Paqa yutqan yilandek” cümlesinin karşılığı “Kurbağa yutmuş yılan gibi”dir.

Uygur Türkçesinde toplam 24 ünsüz bulunmaktadır.

IX.-XII. yüzyıllarda Doğu Avrupa’nın en önemli ticaret merkezi olan Bulgar Devleti, 1220’lerde Moğolların bölgeyi ele geçirmesiyle yıkılmıştır.

Tatar Türkçesi, Türk dilinin üç büyük kolundan (Karluk, Kıpçak, Oğuz) biri olan Kıpçak grubu içinde yer alır. Yönlere göre yapılan lehçe tasnifleri bakımından ise, Kuzey Türkçesi içerisinde değerlendirilmektedir. Kuzey Türkçesi olarak adlandırılan bu gruptaki lehçeler, Kıpçak kökenli lehçelerdir.

“Pexes” kelimesinin karşılığı “uyanık, iytiyatlı”dır.

Kaynaklarda değişik şekillerde geçen Uygur adının anlamı ve kökeni hakkında çeşitli görüşler vardır. Kaşgarlı Mahmut’un belirttiğine göre; Zulkarneyn Uygur iline yaklaştığında, kendisine karşı koyan Türklerin kıyafetlerini ve savaşçılıktaki ustalıklarını görünce şaşırmış ve onlara “înân hoz horend” (başkasına muhtaç olmadan yaşarlar, avcılığı iyi bilirler) demiştir. Kaşgarlı, “hoz horend” sözünün “hozhor” a, sonra da “Uygur” a dönüştüğünü kaydetmiştir. Ebulgâzi Bahâdır Han, Şecere-i Türk’te Uygur adının, bunlara, Oğuz Kağan tarafından verildiğini ve kelimenin “itaat edici” anlamında olup, “uy-” kökünden geldiğini belirtmiştir., bir rivayete dayanarak, Uygur kelimesinin “birleşenler”, “işbirliği yapanlar” anlamını taşıdığını söylemektedir. Yine da Uygur kelimesinin Türkçede “yapışır, uyar” anlamına geldiğini, dolayısıyla kelimenin “birleşici, birleşen, uyuşan” anlamında olması gerektiğini kaydetmektedir. Prof. Dr. Sultan Mahmut Kaşgarlı da Radloff ve Dr. Rıza Nur’un görüşlerini benimseyerek, kelimenin “birleşen, birleşici, uyuşan” anlamlarına geldiğini söylemektedir. Bu görüşlerden başka, Bacot’a göre kelime “şahin gibi hızlı hücum eden, orman halkı” anlamındadır. Nemeth de kelimenin “takip etmek” ten türemiş olduğunu belirtmektedir. Uygur kelimesinin genellikle, Uy-gur şeklinde geliştiği, “akraba, müttefik” anlamlarını taşıdığı kabul edilmektedir. Hamilton’a göre On Uygur adı da “On Müttefik” demektir.

“Miña şigır kitapları kirek idi.” cümlesinin Türkiye Türkçesindeki karşılığı “Bana şiir kitapları gerek idi.” şeklindedir. Dolayısıyla kelimenin karşılığı “bana”dır.

Cümlede geçen тoрмыш kelimesinde   -мыш sıfat-fiil, иптәшeгeзнeң kelimesinin sonunda +нeң ilgi hâli, xәлләрe kelimesinin sonunda ise sırasıyla +ләр çokluk +e 3. teklik şahıs iyelik eki bulunmaktadır. Cümlede zarf-fiil eki bulunan bir kelime yoktur.

Arap kökenli tarihî Osmanlı ve Orta Asya Türk alfabesinde “?” harfi /v/, /o/,/ö/, /u/ ve /ü/ sesleri için kullanılmıştır. Ancak günümüz Uygur alfabesinde bu harf yalnızca /o/ sesini gösterir. Diğer sesler için bu harfin üzerine değişik işaretler konmuştur.

Bugünkü Tatar Türklerinin ilk etnik oluşumunu Büyük Hun İmparatorluğu döneminde bu devletin bir parçası olan ve Don-Kuban sahasında yaşarken V. yüzyılın sonu ve VI. yüzyılın başında İdil boyuna göç eden Bulgar Türkleri teşkil eder. Dolayısıyla bugünkü İdil-Ural Tatarları Suvar, Sibir, kısmen Hunlar ve İdil Bulgarları ile XII. yüzyılda Türkistan’dan bu bölgeye gelen Kıpçak Türklerinin torunlarıdır. Bulgar Türkleri VI. yüzyılda İdil-Ural bölgesine yerleşmeye başlamış, VII. yüzyılda İdil-Ural bölgesi tamamen bir Türk yurdu haline gelmiştir.

İsenmisiz! (Merhaba!)

Uygur adı ilk olarak Bilge Kağan yazıtında, Uygur ilteberinin adı vasıtasıyla geçmektedir.

Uygur Türkçesindeki soru zamirleri şunlardır: kim, néme (ne), qaysi (hangi), qayaq (nere), ne (nere, neresi), qançe (kaç, ne kadar), qayer (nere), qandaq (nasıl), qaçan (ne za-man), qéni (hani, nerede). Néme yézivatisen? (Ne yazıyorsun?). Tursun qayaqqa ketti? (Tursun nereye gitti?). Ehmet qeni? (Ahmet nerede/hani?).

Uygur Türkçesinde vasıta hâli “bilen” (ile) edatıyla yapılır: bala bilen (çocuk ile), palta bilen (baltayla), qol bilen (elle), Ehmet bilen (Ahmet ile), tapança bilen (tabancayla), küç bilen (güç ile).

Tatarça kitaplar kay töşte? (Tatarca kitaplar hangi tarafta/nerede?)

“Hemme” kelimesinin karşılığı “hepsi”dir.

“ciber-” fiilinin anlamı göndermektir.