İslâm toplumunda çağdaşlaşma yolundaki ilkteşebbüsler, İngiliz kolonyalist işgalinin işgalinin etkisiyle Hint alt kıtasında görülmüştür.

Meşhur ahlâk felsefecisi Râgıb el-İsfahânî’ye göre, kişinin yerleşik temel karakteri anlamında ahlâkî yapısı değişmemekle beraber, bu yapının sonucu olarak ortaya çıkan fiil ve davranışları eğitimle değişebilir. Ona göre, iyi ahlâkın temeli, nefsin/ruhun ilim öğrenerek temizlenmesi, iffet, sabır ve adaletin uygulanmasıdır. Neticesi ise hikmet, cömertlik, hilim ve ihsan ile donanmasıdır.

Esasen, Şâh Veliyyullah ed-Dihlevî’nin (v.1176/1762) ifadesiyle, bütün Peygamberlerin ortak vazifesi, nefsin/ruhun eğitimi ve toplumun yönetimidir.

Müslüman alimlerin kendi geliştirdiği metot rical ve isnâd tenkididir.

Zapt ise râvinin yeterli zihinsel donanıma sahip olması, teknik ifadesiyle öğrendiği hadisi nakledinceye kadar değiştirmeden muhâfaza edebilmesidir.

ilk kelimesinden hareketle hadisleri bulma amacı ile sık sık başvurulan eserler Keşfü’l-hafâ ve El-Câmi‘u’s-sağîr'dir.

Hz. Peygamber’e (s.a.v.) mü’min olarak mülâki olan ve imân üzere ölen ilk nesli teşkil eden sahâbe, Allah Resûlü’nün sünnetinin muhafaza edilip sonraki nesillere ulaşmasında ilk halka olması itibariyle en önemli görevi üstlenmiş, hadisleri ezberleyerek, yazarak ve uygulayarak muhafaza etmişlerdir. Özellikle, birçoğunun, fetihlerle birlikte temelleri atılmış emsâra yani büyük şehirlere giderek, ilim halkaları kurmaları, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünnetinin Arap yarımadasının dışına da yayılmasını, bu suretle sünnetin İslâm dünyasının kültür birliğinin teminatı hâline gelmesini sağlamıştır. Böylece, tâbi‘ûn yani sahâbeye mü’min olarak mülâki olan müteakip nesil, sünneti bizzat kaynağından alan sahâbenin ilim halkarında yetişmiş, böylece sünnetin ilk nesilden itibaren kesintisiz aktarımı mümkün olmuştur. Neticede, ilk nesillerde sünnetin dindeki yeri hiçbir zaman tartışma konusu yapılmadığı hâlde, ikinci nesilden başlamak üzere hadislerin sıhhati meselesi hakkında söylenenler, hadislerin dindeki yerine dair imiş gibi algılanmıştır.

Cevâmi‘u’l-kelim Programı Şâmile’de olmayan birçok imkân sunmaktadır. Bu programın Şâmile’ye göre daha kullanışlı yönlerinden biri her râvinin kim olduğuna doğrudan ulaşma imkânıdır. Metnin sağındaki butonlardan hareketle hadisin tahrici, yani onun başka hangi kaynaklarda geçtiği;şevâhidi, yani o konuda başka hangi rivâyetlerin bulunduğunu tek tuşla öğrenebiliriz.Rivâyet hakkında edinilen bu bilgilerden sonra incelediğimiz hadisin sıhhati konusunda da Cevâmiü’l-kelim programı kullanışlı seçenekler sunmaktadır.

Hadisler, Kur’ân ve Sünnetin ayrılmaz parçaları ve sünneti söz, uygulama ve tasvip suretiyle taşıyan ön önemli kaynaktır. İslâm dinine mensup insanların, nerede yaşarsa yaşasınlar aynı düşünce ve davranış biçimlerini sürdürmeleri, Kur’ân ve Sünnet/hadisler arasındaki bu kopartılamaz ilişkiye uygun yaşıyor olmalarıyla ilgilidir. Ne var ki, İslâm dünyasına yönelik Batılı sömürgecilik faaliyetlerinin ve Avrupa aydınlanma hareketinin etkisiyle zamanla İslâm toplumlarında davranış farklılaşması ve kendi medeniyetinden kopuş süreci yaşandı. Bu süreçten itibaren Müslümanları Kitâb’ı olan, ancak, bir anlamda, peygamberi olmayan bir topluma dönüştürme çabaları baş gösterdi. Batı’nın dönüştürme amaçlı bu müdahalesi ‘öteki’ toplumları kaçınılmaz olarak Batı lehine bir kültürel dönüşüm sürecine tâbi kıldı.

Gerek bireysel gerekse toplumsal ahlâka ilişkin hadisler, hadis kaynaklarının daha çok birr ve sıla (iyilik ve akraba ilişkilerini koruyup kollamak), edeb/âdâb, fezâil, isti’zân, rikâk ve zühd bölümlerinde yer alır..

Hiç şüphesiz, İslâm dinini diğer ilâhî dinlerden ayıran en temel özelliği Kutsal Kitab’ı ile Peygamber’inin sözlerini birbirinden ayırması, dolayısıyla Kur’ân ve hadis gibi birbirini tamamlayan iki kaynağa sahip olmasıdır. Oysa Peygamberini bizzat Tanrı kelâmı kabul ettiği için nübüvvet kurumu ve vahiy anlayışı İslâmiyet’tekinden tamamen farklı olan Hıristiyanlıkta, İnciller Hz.Îsâ’nın sözleri ve hayat hikâyesinden ibarettir. Yahudiler ise Tanrı kelâmı olan bir kutsal kitap inancına sahip olmakla birlikte, Peygamberlerinin sözlerini içeren kaynaklardan mahrum kalmaları itibariyle Müslümanlardan ayrılırlar.

“Sende gördüğümüz ahlâk ve fazilete seni yükselten ne olmuştur?” sorusuna muhatap olan Hz. Lokman, “Doğru sözlü olmak, emaneti yerine getirmek ve beni ilgilendirmeyen şeyleri terketmek” diye cevap verir. Doğru yanıt C'dir.

Abdullah b. Ömer’in, Kur’ân’da mukimken kılınan namaz ile korku namazını bulup da seferî namazını bulamadığından yakınan bir şahsa verdiği cevap sahâbe gözünde Hz. Peygamber’in (s.a.v.) konumunu ve algısını göstermesi bakımından önemlidir: " Ey kardeşim! Biz hiçbir şey bilmiyorken Allah bize Muhammed’i -sallallâhü aleyhi vesellem- gönderdi. O ne yaptıysa biz de aynısını yapıyoruz" (Mâlik, Muvattâ, Kasru’s-salât 2, Hadis no: 336).

Günümüzde, hadisleri daha kolay bulabilmek maksadıyla bilgisayar programları geliştirilmiştir.Bunlar arasında el-Mektebü’ş-Şamile  en çok kullanılan programlardan biridir.

“Kültür”; bir toplumun varoluş sürecinde ürettiği her şeydir. Dolayısıyla müslümanlar için bir “kültür bilim”den söz edilecekse, hiç kuşkusuz bunun omurgasını Hadis teşkil eder.