Coğrafî çevrenin insan üzerinde “doğrudan” ve “dolaylı” etkileri vardır. Bu etki kültür ve medeniyetlerin doğması ve gelişmesini sağladığı gibi onlara değişik özellikler de kazandırır. Coğrafî çevrenin işte bu etkisiyle; nehir tipi, yayla tipi, takımadalar tipi, bataklık tipi veya kara tipi medeniyetler ortaya çıkmıştır.

On birinci yüzyılın ortalarında Ortadoğu’nun en büyük güçlerinden biri olan Selçuklu ordusu, 17 Ocak 1055 tarihinde Bağdat’a girerek halife Kâim Biemrillah’ı ve hilâfeti Büveyhilerden kurtardı. Tuğrul Bey’e müteşekkir olan halife bütün İslâm dünyasında kendi adıyla birlikte Tuğrul Bey’in adının da hutbelerde okunmasını ilan etti. Halife Tuğrul Bey’e törenle taç giydirerek kılıç kuşattı ve onu “Sultânü’l-Mağrib ve’l-Maşrık” (Doğu’nun ve Batı’nın Hükümdarı) ilan etti. Böylece halifenin görev ve yetki alanı yeniden tanımlanmış oldu. Halifenin üzerinde sadece birkaç husus bırakılarak devlet yönetimi bir bütün olarak sultâna verildi. Bundan sonra Abbasi halifeleri ilk yıllarındaki yetki, sorumluluk ve güçlerine bir daha dönemediler. Moğollar 1258 yılında Abbasi hilâfetine son verdiler.

Gelişme teorisi, evrimci bir yaklaşımla oluşturulmuştur. Biyolojik evrimin kültüre uygulanmasını ifade eder. Bu teoriye göre medeniyet, vahşet devirlerinden günümüze kadar sürekli bir ilerleme gösteren insan kültürünün eseridir. Bu ilerleme ya tek bir istikamet izlemiş (doğrusal evrim), ya aynı şartlar altında paralel ilerlemeler görülmüş (paralelci evrim) veya zaman zaman duraklamaların yaşandığı bir ilerleme olmuştur (basamaklı evrim).

Kültür unsurları ise belli bir metotla, fertlerin iradesiyle ortaya çıkmamıştır. Mesela, bir kültür unsuru olan dil, insanlar tarafından belli bir metotla oluşturulmuş ve geliştirilmiş değildir. Dini^, ahla^ki^, estetik (bedii^) duyguların durumu da böyledir. O¨yleyse kültür ile medeniyeti birbirinden ayıran husus, kültürün özellikle duygulardan, medeniyetin özellikle bilgilerden meydana gelmiş olmasıdır.

Anadolu’dan İtalya’ya kadar Kuzey Akdeniz boyunca uzanan, Thales, Pisagor, Sokrat, Plato, Aristoteles ve arkadaşlarını yetiştirmiş olan ve merkezî dil olarak Latincenin kullanıldığı Avrupa terkibidir.

Kahireli İbnü’l-Heysem; fizik araştırmaları, optik ve göz hastalıkları konusunda Batı’ya öğretmenlik yapmış, fotoğraf makinesinin esasını teşkil eden karanlık odayı keşfetmiştir.

İnsan, özgür iradesiyle Allah’a kul olma teklif ve sorumluluğunu Kabul eden tek varlıktır. Bunun için insan melekler de dâhil olmak üzere bütün yaratılmışlardan üstün tutulmuştur. İslâm medeniyeti insanı bu kıymet içinde ele alır.

İlk olarak 1757 yılında Fransa’da, bundan on yıl sonra da İngiltere’de kullanılmaya başlayan medeniyet, Batı dillerinde şehir ve şehirlilik anlamlarını ifade eden civilisation sözcüğünden türetilmiştir.

İnsan haklarını koruma görevi hem tarihte, hem de günümüz devletlerinin resmî bazı kurumları tarafından yerine getirilmektedir. Günümüzde sivil toplum örgütleri diye isimlendirdiğimiz kuruluşlar tarafından haksızlıklar ve yapılan keyfî muamelelere engel olunmaya çalışılmaktadır.

Hz. Ebubekir Müslümanların ilk halifesi olarak göreve başlamıştır.

Birçok filozof, eğitimci, sosyolog, antropolog ve bilim insanı kültür tanımı yapmıştır ve bunlardan E. B. Taylor kültürü yukarıda verilen şekilde tanımlamıştır.

Abbasiler dönemi, başlangıçta Emevi müesseselerini aynen devam ettirmiş görünmekle birlikte divan kurumuna birtakım yenilikler de getirmişlerdir. Emevilerde bulunan divanlara Abbasilerin ilave ettiği divanlar şöyle sıralanmaktadır:
-Divânü’t-Tevki’: Resâil divanı ile görevleri hemen hemen aynıdır.
-Divânü’l-Mezâlim: Üst düzey bürokratlarla ilgili şikâyetlere bakar.
Günümüzdeki temyiz mahkemeleri gibidir.
-Divânü’l-Ezimme: Devlet gelir-giderlerinin teftiş görevini yürütür.
-Divânü’l-Müsâdere: Devletin el koyduğu malları yöneten divandır.
-Divânü’l-Ceyş: Devletin askerî işlerine bakmakla görevlidir.
-Divânü’d-Dıyâ’: Devlet arazilerinden şahıslara verilen arazilerin öşrünü toplardı.
-Divânü Beytilmâl: Devlet hazinesinin idaresiyle ilgili hukukî kurumdur. Hazineye giren ve çıkan malların, yapılan harcamaların hesabını yapmak ve tutanakları incelemekle görevlidir.

Arapçada da es-sekâfe kelimesi kültür mânasında kullanılmaktadır. Bu kelime, maharetli ve zeki olmak, ilim ve sanatta maharet kazanmak anlamındaki sekafe fiilinden gelmektedir.

Karahanlılardan günümüze ulaşan en önemli eserlerden biri Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig (1070’de yazıldı) adlı eseridir. Siyasetname mahiyetindeki bu eserin adından da anlaşıldığı gibi; Devlet Yönetme Bilgisini veren bir kitap olduğu bilinmektedir. Bu eser, aruz vezniyle manzum olarak yazılmış olup 6500 beyitten oluşmaktadır. Müellif bu eserinde ideal devlet idaresinin nasıl olması gerektiğini anlatmaktadır. Uygur harfleri ile Türkçe olarak yazılan ve Türk dilinin kitap hâline gelmiş en eski abidesi olan bu eser, Karahanlı ailesinden Tamgaç Buğra Han (1052-1068) adına yazılmıştır ve daha sonraki yüzyıllarda birçok devlet adamı ile hükümdarının da “başucu” kitabı olmuştur.  

İslâm âleminde ilmî faaliyetler, ilk fetihlerden hemen sonra, Irak, Suriye ve Mısır’ın fethedildiği ilk üç halife (632-656) döneminde başlamıştır.

Cahiliye döneminde Mekke’de anlaşmazlık ve ihtilâf hallerinde sınırlı da olsa birtakım hukukî çözümler bulunmaktaydı. Ancak bu hukukî çözümlerin icra ve infazını gerçekleştirecek yetkili ve güçlü bir makam yoktu. Yetkili ve güçlü bir icra makamının yokluğuna rağmen anlaşmazlıklarda başvurdukları hukuk kurumları bulunmaktaydı. Bunlar: a) Kabile hakemleri, Tard ve Hal’ (toplum dışı bırakma ve kanun dışı sayma), Eşnak (tazminat belirleme), Kasame (yemin ettirme) şeklindedir.

Bu dönemin diğer bir önemli eseri de Kaşgarlı Mahmud tarafından 1073- 77 yılları arasında Bağdat’ta yazılan ve Abbasi halifesi Muktedî Billah’a (1074-1094) sunulan Divânu Lügati’t-Türktür.

Kur’ân’ın uygulanmasını istediği adalet anlayışı, her türlü menfaat, imtiyaz, ayrıcalık ve beşerî zaaflardan uzak bir uygulamayı gerektirmektedir. Bu bakımdan adalet, herhangi bir öfke, kin veya sevgi gibi duyguların etkisi altında kalınmadan uygulanmalıdır.

Sem’a^ni^ (öl. 1166)’nin Kitabu’l-Ensa^bı ile Cemal Karşi^’nin Mülha^katü’s-Sürah adlı eseri Karahanlılar döneminde Doğu Türkistan’da İsla^mi^ ilimlerin önemli bir gelişme gösterdiğini, buralarda Türk müfessir, muhaddis, lisan ve edebiyat mütehassıslarının yetiştiğini göstermektedir.

Aristo ve Eflatun’un görüşlerini İsla^m inancıyla uzlaştırmaya çalışan ve İsla^m-Türk medeniyet tarihinde muallim-i sa^ni^ (ikinci öğretmen) unvanını alan Fa^ra^bi^ (870-950)dir.