Bilindiği gibi dinler, toplumların düşünce, anlayış, hareket ve davranışlarının şekillenmesinde büyük rol oynarlar.

Yüce rabbimiz, insanın aslı ile ilgili gerçekleri bildirdikten sonra düzenli ve dengeli bir hayat yaşaması için gerekli olan prensipleri de koymuştur. Ferdin hak ve hürriyetini tanıyıcı ve temin edici prensipler yanında insanın sorumluluğu ile kuralları koymuştur. Bu sebepten o, en küçük toplum olarak kabul edilen ailede bile fertlerin birbirlerine karşı olan hak ve ödevlerinden bahsederek onlara nasıl riayet edilmesi gerektiğini belirtir. Hz. Peygamber’in, evrensel insan hakları beyannamesi diyebileceğimiz Veda Hutbesinde, yüz binlerce Müslümana hitap ederken aile fertlerinin birbirlerine karşı olan hak ve vazifelerini birer kanun şeklinde ortaya koymuştur.

Doğuşu ve gelişmesi esnasında İslâm, birbirinden tamamen farkla dört medeniyet ve kültür alanı ile karşılaştı. Bunlar: Roma (Bizans), İran, Hint, Çin’dir.

Eğer bir şeyi organize olmuş bir grup olarak dikkate alıyorsak o şey bir birliktir.

İslâm medeniyetinin özü: İslâm medeniyetinin özünün İslâm olduğu yahut İslâm’ın esasının tevhid, yani Allah’ın her şeyin tek, mutlak ve üstün yaratıcısı olduğu konusunda hiç şüphe yoktur.

Tarih felsefesi ve sosyolojinin kurucusu kabul edilen İbn Haldun, umrâna; uygarlık ve sosyal kalkınma, sosyal ilerleme anlamını yüklemiştir. O, umrânı insanların, yeryüzünün yerleşime uygun yerlerinde toplu olarak yaşayıp, bu yerleri imar etmeleri, ihtiyaçlarını karşılama konusunda birbirine yardımcı olarak toplumsal bir hayat yaşamaları anlamında ele almaktadır.

Hicrî birinci asır ile ikinci asrın bir kısmında, ilimleri telkin ve hıfzetme yolu ile öğrenip elde etme usulünden vazgeçmeyen ilim adamlarının, Abbasiler döneminden farklı bir yol tuttukları görülmektedir. Felsefi alanında tercüme ve çalışmalar yapan el-Kindî (öl. 866?) fizik vadisinde ismi en çok anılan bir âlimdir ve İslâm’ın ilk filozofu sayılmaktadır.

Hz. Peygamber döneminde Mekke ve Medine’de hayat alanı bir bütündü; sosyal, siyasal, dinî, iktisadî alanlar şeklinde bölünmemişti.

Emeviler döneminde kullanılan “halîfetullah” (Allah’ın halifesi) tabiri Abbasiler döneminde “sultânullah”, (Allah’ın sultanı)’na dönüşmüştür.

Ziya Gökalp’in maddeler halinde sıraladığı bu farklar şunlardır: 1. Kültür milli, medeniyet milletlerarasıdır. Mesela, batı medeniyetini temsil eden milletler ortak bir medeniyeti benimsedikleri halde dikkat edilirse aynı medeniyetin içinde İngiliz, Fransız, Alman, Amerikan hatta Rus kültüründen söz edilebilmektedir. 2. Medeniyet ferdî iradelerle ve metot (usûl ve akıl) vasıtalarıyla ortaya çıkan sosyal olaylar bütünüdür. Kültür ise ilham ve duygu vasıtasıyla oluşur ve gelişir. 3. Medeniyet, iktisadî, dinî, hukukî, ahlâkî vb. fikirlerin bütünüdür. Kültür dinî, ahlâkî, bediî (estetik) duyguların bütünüdür. 4. Kültür ve medeniyet arasındaki farklardan biri de amaç ve araç arasındaki farktan ibarettir. Medeniyet, insanın fayda elde etmek düşüncesiyle bir amaca erişmek için kullandığı araçların tümünü ifade eder. Kültürler ise kendi başlarına amaç olan şeylerdir. Kültürü oluşturan duygular içten ve samimi oldukları için görülmeleri ve incelenmeleri çok güçtür. Medeniyet ise dışta görünen kavram ve faaliyetlerden, kısaca birçok teşkilât ve müesseselerden oluşur. Bu yönü ile medeniyet, kültüre oranla daha kolay anlaşılabilir.

İslâm medeniyeti, birbirlerine paralel gelişme gösteren ticaret, sanat, din ve bilimde karşılıklı etkileşim içinde olan ve hatta ortak mirasları paylaşan dört temel medenî terkibin tarih alanı içinde doğmuştur. Bunlardan birincisi: Nil’den Amuderya’ya kadar uzanan, birçok peygamberin gelmesiyle de peygamberî geleneklere kaynak olan ve merkezî dil olarak Süryanîce, Aramîce ve Pehlevîce dillerinin kullanıldığı Bereketli Hilâl bölgesinin Sâmî-İran terkibidir. İkincisi: Anadolu’dan İtalya’ya kadar Kuzey Akdeniz boyunca uzanan, Thales, Pisagor, Sokrat, Plato, Aristoteles ve arkadaşlarını yetiştirmiş olan ve merkezî dil olarak Latincenin kullanıldığı Avrupa terkibidir. Üçüncüsü: Upanişadlar, Buda ve Mahavira devirleri ile öne çıkan Hindistan bölgesindeki Hindu terkibidir. Dördüncüsü: Konfüçyus, Lao-Tze ve halefleriyle öne çıkan Çin ve komşularının Uzak Doğu terkibidir.

Hippolu Augustinus’un, (öl. 430) Hıristiyanlığın yaratılıştan kıyamete kadar genel tarihini çizdiği ve bu dönemde yazdığı Tanrı Devleti adlı eseri, Batı Avrupa dünya görüşünün temellerinden birini oluşturdu.

Yargıçlık resmi ve mesleki^ olmayıp tamamen geleneksel ve ihtiyari^ olduğundan yargıçların görevleri sadece hüküm vermekle sınırlı idi. Yetkili ve güçlü bir icra makamının yokluğuna rağmen anlaşmazlıklarda başvurdukları hukuk kurumları bulunmaktaydı. Şartlı Divan dışındaki kurumlar bunlardandır.

Yayılma teorisi kültür ve medeniyetlerde gördüğümüz gelişmenin kökenini ve asıl sebeplerini kültür temaslarında ve bunun sonucunda alınan kültür unsurlarında arar. Bu görüşü benimseyenlere göre insan, yeni bir şey keşif ve icat etmekten çok taklit etmeye eğilimlidir. Medeniyet, belirli bir bölgede, belli bir dönemde ve belli bir toplumda bir kere ortaya çıkınca oradan komşu toplumlara ve giderek dünyaya yayılır. Tıpkı suya atılan bir taşın sebep olduğu halkaların genişleyerek dağılıp yayılması gibi.

İslâm dininin, Müslümanların medeniyet ve bilime bakışında etkin bir rolü olmuştur. Çünkü Allah, birçok âyet-i kerimede insanları düşünmeye, incelemeye, akıllarını kullanmaya teşvik etmiştir.

İslâm medeniyetinde ilmî faaliyetlerin yapıldığı yerler arasında ilk olarak mescitler görülür. Sahabeler, mescitlerde ders halkaları oluşturmuşlar ve caminin ilim ve kültür sahalarında bir merkez olmasını sağlamışlardır.

İslâm, insanlığın en büyük medeniyet projesidir. Hz. Peygamber bu projeyi uygulamaya risâlet göreviyle birlikte başlamıştır. Hicretle beraber Yesrib’in adını Medine’ye çevirmek suretiyle de İslâm’ın medeniyet yürüyüşünü başlatmıştır.

Altı halife adayı, Hz. Osman (Osman b. Affan), Hz. Ali (Ali b. Ebi^ Ta^lib), Abdurrahman b. Avf, Talha b. Ubeydillah, Sa’d b. Ebi^ Vakkas ve Zübeyir b. Avvam idiler.

İbn Rüşd, Batı düşüncesini etkilemişti, Batı ona katıksız bir rasyonalist tanımını yakıştırmış ve orada bir İbn Rüşdcülük akımı bile ortaya çıkmıştır.

Yedinci yüzyılın başlarında, genelde Arap yarımadasının, özelde Hicaz bölgesinin en önemli ekonomik faaliyeti ticaret idi. Taif ve Medine gibi bazı su bulunan bölgelerde sebze ve meyve üretimi; Necd ve Yemame gibi sınırlı birkaç bölgede buğday ekimi yapılmakla beraber, genel olarak bölgenin arazi ve iklim yapısı ziraat ile uğraşmaya pek elverişli değildi. Hayvancılık, deve ve keçi sürüleriyle sınırlı idi. Bu nedenle bölge halkı birtakım ihtiyaçlarının temini için ticarete yönelmişti. Ayrıca Kâbe ve diğer kutsal mekânlara yapılan yolculuklar, bölge ticaretinin pazarları olan panayırların/fuarların gelişmesini sağlayarak bölge ticaretine oldukça önemli katkı sağlamıştır.