1889’a gelindiğinde bir Rus sefer heyetinin başında arkadaşlarıyla birlikte Moğolistan’da araştırmalar yapan Nikolay Mihayloviç Yadrintsev (1842-1894), ilk Orhun âbidesini bulur. Bulduğu yazılı taş Köktürk prensi Köl Tigin adına dikilmiştir.

İsimden İsim Yapım Ekleri +(X)ç: Ulandığı söze küçültme ve sevgi anlamı katar. içi+ç+im ‘ağabeyciğim’ (Uybat III 6) < eçi ~ içi ‘ağabey’ (BK D20), İsimden Fiil Yapım Ekleri +Ad-: Geçişsiz fiiller türetir. kul+ad- ‘kul olmak’ (KT D13) < kul ‘kul, köle’ (KT D21), +gAr-: Geçişli fiiller türetir. iç+ger- ‘bağımlı kılmak, tabi kılmak’ (BK D25) < iç ‘iç’ (KT G14) taş+gar- ‘dışarı çıkarmak’ (Moyun Çor D10) < taş ‘dış’ (KT G12), +I-: Genelde geçişsiz fiiller türetir. bit+i- ‘yazmak’ (KT G13) < Çince pi ‘yazı fırçası’ < piet ‘fırça’

13. yüzyıl İlhanlı tarihçisi Alâüddin Atâ Melik Cüveynî, dünya tarihi ile ilgili Târîh-i Cihângüşâ adlı eserinde Türklere ait yazılı taşların varlığından haber verir. Cüveynî eserinde: “Bir Uygur efsanesine göre, onların dünya yüzüne çıktıkları ilk yer Orhun nehrinin kıyısıdır. Bu nehir, Karakorum denilen bir dağdan çıkar. ... Bunlardan başka bir nehrin kenarında eskiden Ordu-Balık, bugün ise Mavu-Balık denilen bir şehir vardır. Bu şehrin yakınında bulunan kayalara yazılar yazılmıştır. Ben onları gördüm.” der.

-A: Zarflar türetir: yan-a ‘yine’ (KT D10) < yan- ‘dönmek’ (KT D28), -I: Kalıplaşmış zarf-fiil ekidir: kal-ı ‘artık, kalıntı’ (T 33) < kal- ‘kalmak’ (BK D14), -(X)g: Fiilin sonucunu bildiren adlar türetir: bil-ig ‘bilgi’ (KT G7) < bil- ‘bilmek’ (KT G11), -gUr-: Ettirgen çatı eki. od-gur- ‘uyandırmak’ (Irk Bitig 20) < *od- ‘uyanmak’, krş. Uygurca odug ‘uyanık’, -(X)k-: Ettirgen çatı eki. bas-ık- ‘sokmak, bastırmak’ (KT K8) < bas- ‘basmak, baskın yapmak’ (BK D32).

Taspar’ın en önemli özelliği, Budizme eğilim göstermesidir. Yağmalar sırasında ele geçirilen bir Budist rahibin etkisinde kalarak ülkesinde Budist tapınağı yaptırdı ve sonrasında 575 yılında Buda’nın vaazlarının konu edildiği “Nirvanasutra” adlı kitabı, Çinceden Türkçeye çevirtti.

Ahmet Caferoğlu (1899-1975) da Köktürk ve Uygur dönemlerini Eski Türkçe başlığı altında incelemiştir.

Cevap: “yer+i+?erü sub+ı+?aru kontı” cümlesinde yön gösterme eki kullanılmıştır.

735’te Bilge Kağan’ın oğlu Teŋri Tigin tarafından -Költigin için dikilen yazıt gibi- Bilge Kağan için de bir yazıt dikilmiştir.

Yaygın olarak 13. yy’dan itibaren değerlendirilen Orta Türkçe Dönemi Gronbech ve Ligeti gibi isimler tarafından 10. yy (Karahanlı Türkçesi) ile başlatılır.

Kitabın Yakutça bölümünü yazan Altayist N.Poppe’dir.

Aleksandr Mihayloviç Şçerbak, Clauson ve Doerfer gibi Altay dil birliğini kabul etmeyen isimlerden biridir.

Bu dönem Ana Türkçe Dönemi’dir. Bu dönemde Türk dili, x değişkeninin r’li ve z’li konuşurları olarak Ana Çuvaşça ve Ana Türkçe biçiminde ikiye ayrılmıştır. Dolayısıyla bax biçimindeki bir sözcüğün r’li konuşurları olan Ana Çuvaşça konuşurları dışındaki diğer Türkçe konuşurları z’li konuşurlardır. Dolayısıyla Ana Türkçe Dönemi’nde x değişkenli bir sözcük olarak bax’ın baz şeklindeki kullanımı bir sınıflandırma ölçütü olarak kullanılabilir.

Türkolojinin kurucularından olan Wilhelm Radloff, 1893-1911 yıllarında Versuch eines Wörterbuch der Türk-Dialekte (Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy=Türk Lehçeleri Sözlüğü Denemesi), ismiyle yayımladığı dört ciltlik karşılaştırmalı bir sözlüğü vardır.

y-

Bilge Kağan yazıtı, Köl Tigin yazıtlarının her ikisini de yazıtı taşlar üzerine kazıyarak yazan Kol Tigin’in atısı (yeğeni) Yolluğ Tigin’dir.