Türkçeden Moğolcaya geçen yarlık terimi, Türk ve Moğol dillerinde “buyruk”, “emîr”, “ferman” anlamına gelmektedir.

Astrahanîler Hanedanı Dönemi 1599-1756 yılları arasındadır.

Rusların Sibirya’yı keşfettiği XVI. yüzyıl, dünyada her yönüyle sömürgecilik faaliyetlerinin başladığı bir devirdir.

Her ne kadar Altın Orda Devleti’nde çok sayıda tarih ve edebî eserin kaleme alındığı bilinse de bu eserlerden pek azı günümüze kadar ulaşmıştır. Altın Orda hanlarının Rus din adamlarına ve Venedikli tüccarlara verdikleri yarlıklar, hanların Rus knezlerine, Lehistan Kralı ve Osmanlı padişahlarına gönderdikleri bitikler, Edigey Destanı, Kutb’un Husrev ve Şirin’i ve daha geç tarihte kaleme alınan Ötemiş-Hacı’nın Cengiz-Nâmesi günümüze kadar ulaşan Altın Orda kaynaklarının başlıcalarıdır.

Altın Orda’da en gelişmiş müesseselerin başında darugalık ve yam teşkilatı gelmektedir.Vergilerin toplanmasını teminen Altın Orda’nın hâkim olduğu bütün topraklarda darugalık adı verilen yeni bir teşkilat kurulmuş ve bu teşkilatın başına “darugalar” getirilmiştir. Vergilerin toplanması ve asayişin muhafazasından darugalar sorumluydu.   

Rusların bölgeye gelişleri XVII. yüzyılın başlarında gerçekleşti. O zamanki Saha toprakları ilk kez üstün donanımlı Rus işgal kuvvetleri karşısında başarısız olarak 1632’de Rus Çarlığı’na bağlandı. XVII. yüzyılın ilk çeyreğinden sonra Rus işgali altına giren Saha Türkleri ayaklansalar da Ruslar tarafından şiddetle bastırıldılar ve büyük kayıplar verdiler.

Araştırmacılar Sibirya Tatarlarının etnik esasını Kimek-Kıpçak kabilelerinin teşkil ettiğini ve IX.-XI. yüzyıllarda Gök-Türk ve Uygur kağanlıklarının yıkılmasından sonra Sibirya Tatarlarının ortaya çıktığını belirtmektedirler.

Altın Orda Hanlığı’nı ikinci defa dirilten Toktamış olduğu hâlde, Timur ile mücadeleye girişerek yeni bir fetret devrini hazırlayan da yine kendisi oldu. Bu dönemden sonra da Altın Orda Devleti tekrar eski kudretine bir daha ulaşamadı. Ancak bunun sebebi olarak sadece Timur’un seferlerini ileri sürmek yanlış olur. Toktamış Han’dan önce yaşanan fetret devirleri, emîrlerin hanlara karşı isyan ederek onlara itaat etmemeleri, 1380 yılında Ruslara karşı alınan mağlubiyet ve Rusya’nın her geçen gün güç kazanması gibi sebepler de Altın Orda Devleti’ni parçalanma sürecine itmiştir.

Halkının esas unsuru Özbeklerden oluştuğu için Özbek Hanlıkları olarak da isimlendirilen hanlıklar Batı Türkistan’da kurulmuş olup Buhara Hanlığı, Hive Hanlığı ve Hokand Hanlığı’ndan oluşmaktadır. Kaynaklarda Buhara Hanlığı, Buhara Özbek Hanlığı, Mâverâünnehr Özbek Hanlığı veya Mâverâünnehr Özbekleri gibi isimlerle de anılmaktadır.

Halkının esas unsuru Özbeklerden oluştuğu için Özbek Hanlıkları olarak da isimlendirilen hanlıklar Batı Türkistan’da kurulmuş olup Buhara Hanlığı, Hive Hanlığı ve Hokand Hanlığı’ndan oluşmaktadır.

Onun zamanında bütün ülkede İslamiyet yayıldı, imar işleri hız kazandı. Bununla birlikte gerek İslamiyet’in yayılmasından önce, gerekse de sonrasında hanlar, bütün dinlere karşı müsamahalı davrandı. Özbek Han Bizans İmparatoru III. Andronik’in kızı ile evlenerek imparator ile iyi ilişkiler kurdu. Bayalun Hatun olarak bilinen bu prenses, İslâmiyet’i kabul etti. Özbek Han, Moskova ile Tver knezlikleri arasında denge politikası izlemeye çalıştıysa da, Moskova’nın güçlenmesini ve diğer Rus knezliklerinin Moskova etrafında birleşmeye başlamalarını engelleyemedi. 

Timur’un Ön Asya seferinin özellikle Ankara Savaşın’nın sonuçları Osmanlı ve bölge tarihi bakımından önemlidir. Osmanlılar, Anadolu’nun siyasi birliğini sağlamayı başarmışlardı. Timur’un seferi sonunda bu siyasi birlik bozuldu ve başta Karamanoğlu Beyli- ği olmak üzere Anadolu beylikleri topraklarını genişleterek yeniden canlandılar. Bizans, Osmanlılar karşısında zor durumda idi. Kostantinopolis Osmanlı kuşatması altında iken bundan kurtulduğu gibi, Bizanslılar Osmanlılara kaptırdıkları bazı yerleri geri aldılar ve hatta Osmanlı ailesinden rehin alır duruma geldiler. Bizans İmparatorluğu’nun ömrü elli yıl uzadı. Osmanlı Devleti, Fetret dönemine girdi ve bunun izlerini uzunca bir süre hissetti.

Berke Han zamanında Altın Orda, bölgenin en güçlü devletlerinden biri hâline gelse de Büyük Moğol Hanı’na, yani Moğolistan’a olan bağlılık hâlâ devam ediyordu. Ancak ondan sonra tahta çıkan yeğeni Mengü Timur (1266-1280) Altın Orda’yı tamamen müstakil bir devlet hâline getirmeyi başardı ve kendi adına para bastırdı. Mengü Timur da aynen Berke gibi bir taraftan İlhanlılarla mücadele etti, diğer taraftan da Rus knezlikleri ile yakından ilgilendi ve bir nüfus sayımı daha yaptırdı.

Rus işgal sürecine geçmeden Kazak Hanlığı’nı ve halkını etkileyen başka bir husustan söz etmek gerekir. 16. yüzyılın ortalarından itibaren Kazak hanlarının akınlar düzenlediği Kalmuklarla (Oyratlar) Tevke Han zamanında önemli savaşlar yapılmıştır. 1718 yılında Tevke Han’ın ölümü ile 1722 yılı sonunda Çin imparatoru Kansi’nin ölümü Kalmukları harekete geçirmiştir. O güne kadar aralarında büyük mücadeleler olan Çinliler ile barış anlaşması yapan Kalmuklar, bütün güçlerini Kazaklara yönelterek 1723 yılının ŞubatMart aylarında hücuma geçmişler ve onlara ağır zayiat verdirmişlerdir. Kazaklara insan, mal ve toprak kayıpları yaşatan bu son Moğol istilası kayıtlara Aktaban Şubırındı (Büyük Felaket) olarak geçmiş ve bu hadise çok uzun süre Kazakların hafızasında yer etmiştir. Bu hadise Kazak Hanlığı’nın cüzlere ayrılmasını kesinleştirdiği gibi başka bir önemli gelişmenin de temelini oluşturmuştur: Kazak topraklarının Ruslar tarafından işgali.

Saha coğrafyasında Saha etnik oluşumunun ilk merhalesinde İskitler yer almaktadır.

Timur’un devletinin temelini oluşturan nüfusu şehirlerde oturan tarım, ticaret erbabı ve Türk-Moğol boylarından oluşuyordu. Bu boylar arasında Barlas, Celayir, Arlat gibi eski boyların yanı sıra Karunas, Yasavuri gibi yeni oluşan boylarda vardı.

Ancak Timur seferin başında hastalandı ve 19 Şubat günü öldü (1405).

Hokan Hanlığında 1763 yılında tahta çıkan Narbuta Biy, hanedan üyeleri ve onları destekleyen hanlık soylularının muhalefeti ile uzun süre uğraşmak zorunda kalmıştır. Ancak isyanları bastırdıktan sonra fetih hareketlerine başlayabilen Narbuta Biy, hanlıkta istikrarı temin ettiği gibi iktisadi gelişmelere de ortam hazırlamıştır. Onun dönemiyle birlikte ilk kez hanlıkta fulus ismi verilen para darp edilmiş ve değer olarak bir fulus bir koyuna eşitlenmiştir.

Altın Orda devletinin tamamen bağımsız hale gelmesi Mengü Timur zamanında gerçekleşmiştir.

Hanlar ilmi faaliyetlerin gelişmesi için büyük gayretler sarf etmişlerdir. Böylece hanlıklarda başta ilahiyat alanı olmak üzere pek çok alanda bilim insanı yetişmiş, değerli eserler ortaya çıkmıştır. Bu eserlerden bir kısmı da alanımız itibariyle tarihe hasredilmiştir. Buhara Hanlığı’nda Fazlullah Ruzbehan Huncî’nin Mihmanname-yi Buhara, Mevlana Abdullah bin Ali Belhî’nin Zübdetü’l-Âsâr, Zeynüddin Mahmud Bin Abdulcelil Vasifi’nin Bedâyiu’l-Vekayi, Hafız Taniş’in Şeref-Name-yi Şahî (Abdullah-Name), Mahmud b. Emîr Veli’nin Bahru’l-Esrar Fî Menâkibu’l-Ahyar, Hoca Muhammed Tirmizî’nin Destûru’lMülûk, Muhammed Yusuf Münşi’nin Tezkire-i Mukim-Hanî, Kadı Vefa’nın Tuhfetu’l-Hanî, Muhammed Yakup Buharî’nin Gülşen-i Mülûk, Mirza Muhammed Abdulazim Sami’nin Tuhfe-i Şâhi; Hive Hanlığı’nda Ötemiş Hacı’nın Tarih-i Dost Sultan, Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türk ve Şecere-i Terakime, Munis ve Agehi’nin Firdevsu’l-İkbal, Agehi’nin Riyazu’d-Devle, Zübdetu’t-Tevârih, Câmiu’l-Vâkiât-i Sultânî, Gülşen-i Devlet, Şâhid-i İkbal; Hokand Hanlığı’nda Abdulkerim Namanganî’nin Ömer-Name, Mirza Kalender Müşerref İsferagî’nin Şahname-yi Ömer-Hani, ayrıca Vakiat-ı Muhammed Ali Han, Müntehabu’tTevarih, Tarih-i Şahruhî, Yarkend Hanlığı’nda Mirza Haydar Duğlat’ın Tarih-i Reşidi, Şah Mahmud b. Mirza Fazıl Çuras’ın Tarih, Tarih-i Kaşgar ve Enîsü’t-Tâlîbîn isimli eserleri sayılabilir. Bu vakayinamelerin bir kısmı yayımlanmış olsa da, büyük bir kısmı araştırmacıların ilgisini beklemektedir.