Yakînî/kesin bilginin her türlü şüphe ve hata ihtimalinden arınmış olması gerektiği sonucuna ulaşan Gazzâlî, kendi zihninde bu niteliğe sahip bilgilerin bulunduğunu ve bunların şüphe götürmediğinden emin olduğunun farkına vardı. Evet, matematik bilgileri bu kabildendi. Şu halde Gazzâlî’ye göre doğruluğu ve güvenilirliği kesin olarak kavranamayan hiçbir bilgi kesinlik düzeyine ulaşamaz.

Gazzâlî’ye göre filozoflar bir aldatmaca içindedirler. Çünkü onlar, özellikle metafizik konulara ilişkin görüşlerini temellendirmede zora girdiklerinde muhataplarını ikna etmek üzere bu disiplinin, zeki kimselerin dahi anlamakta güçlük çektikleri karmaşık, kapalı ve içinden çıkılmaz bir ilim olduğunu; dolayısıyla matematik ve mantık bilmeyenlerin bu konuları anlayamayacağını ileri sürerler. Oysa Gazzâlî’ye göre matematiğin metafizikle hiçbir ilgisi yoktur.

“Vahdet-i vücut/varlığın birliği” öğretisine dayalı teosofi ile islam düşüncesinin seyrini etkileyen düşünür İbnü’l-Arabî’dir

İbn Rüşd’ün edilgin ve etkin akıl arasındaki ilişkisiyi ifade ederken ‘’İttisal’’ terimini kullandığını göreceksiniz.

Mişkâtü’l-envâr’da “nur” diye adlandırdığı bilgi türlerini incelerken “nur üstüne nur” şeklinde nitelediği kutsî-nebevî (sezgisel) bilgilerin de insanın kalp gözüne yani aklına, bütün nurların/bilgilerin kaynağı, “ilk ve gerçek nur” olan Allah’tan geldiğini söyleyerek sezgisel bilgiyi de aynı metafizik kaynağa bağlamıştı.

Filozofa göre düşünme bir zaman sürecinde gerçekleşirken, sezgi bilginin âdeta zamansız olarak bir anda kazanılması durumudur. Bununla birlikte sezgi insanın iradesi dışında gerçekleştiği halde düşünce muhakkak iradeli bir eylemdir.

İnsanlığın, hakikati arama adına felsefe ve bilim alanında bugüne kadar ortaya koyduğu yöntem, bilgi ve tecrübe birikimi asla göz ardı edilmemelidir. Gerçek aranırken yöntem, görüş ve düşüncelerinden yararlanılabilecek olan kimselerin hangi inanca sahip oldukları, hangi din ve mezhebe mensup bulunduklarının hiçbir önemi yoktur.

Âlemin bir yaratıcısının (fail) bulunduğu gerçe¤ini ısrarla vurgulayan İbn Rüşd, âlemin hem oluşunu hem de ondaki hareketi pasif bir ilk Muharrik anlayışla izah eden Aristoteles doktrininden ayrılmaktadır. Ona göre âlemin faili, bir şeyin tamamlanmasını ve yetkinleşmesini sağlayan sebeplerden biri değil, onu yokluktan varlığa çıkaran bir “gerçek fail”dir. Öte yandan Allah-âlem ilişkisi, sadece basit bir sebep-sebepli (illet-ma’lûl) ilişkisi olarak görülemez; çünkü basit anlamda sebep-sebepli ilişkisinde bazen sebep bulunduğu halde sebepli bulunmayabilir. Oysa en yetkin varlık olan İlk Sebeb’in eseri olan âlemin bulunmaması diye bir durum düşünülemez; zira, O’nun varlığı gibi fiili, dolayısıyla eseri de “süreklilik” (ale’d-devâm) taşır. Bir failin filinin onun varlığından geriye kalması, ancak onun yetkin olmaması durumunda söz konusu edilebilir. Allah hakkında böyle bir şey tasavvur edilemeyeceğinden dolayı, O’nun fiili ve eseri olan âlem “sürekli”dir.

Hayvani nefis bitkisel nefsin, insani nefis ise hem bitkisel hem de hayvani nefsin güçlerini içeren bir yetkinlik durumunu ifade etmektedir. Fakat bu hiçbir şekilde insanın bitkisel, hayvani ve insani olmak üzere üç ayrı nefse sahip olduğu anlamına gelmemekte; Aristoteles ve Fârâbî ile birlikte ibn Sînâ, Platon’dan farklı olarak er bir bedenin bir tek nefsi bulunduğunu savunmaktadır.

İslam düşünce tarihinde Kindî’nin çalışmalarıyla başlayan felsefe hareketini Farâbî terminoloji, yöntem ve problemleri açısından sistemleştirmiştir, Ibn Sînâ ise kendi dönemine kadar oluşan zengin felsefe birikimini yeni baştan işleyip büyük bir külliyat halinde değerlendirmiştir. Sistem sahibi bir filozof olarak Ibn Sînâ, İslam filozofları arasında ontoloji ve psikolojinin yanı sıra bilgi problemi üzerinde en fazla duran düşünür konumunda görülmektedir.

Farabi ve İbni Sina’nın “etkin akıl” anlayışı paraleldir.

Osmanlı Devleti’nin tarih sahnesine çıktığı XIV. Yüzyıl başlarında İslam düşüncesinin üç ana akımı olan kelâm, tasavvuf ve felsefenin arzettiği genel görünüm böyleydi.

“Astroloji”Gazzali’nin çalşma alanlarından biri değildir

İç ve dış duyuların elde ettiği veriler doğrultusunda şekillenen iradeye bağlı olarak sinir ve kaslar aracılığı ile organları hareketini sağlayan, “hareket gücü”dür. Bu gücün işlevini yerine getirebilmesi, İbn Sînâ’ya göre üç şeye bağlıdır: Bunların ilki, idrakın sonucunda oluşan bilgi; ikincisi bilgiye dayalı olarak şekillenen istek/arzu/öfke (el-kuvvetü’n-nüzûiyyetü’ş-şevkıyye, el-kuvvetü’l-gadabiyye);üçüncüsü de istek ve arzu doğrultusunda sinir sistemini ve kasları harekete geçirme/yapma/eyleme gücüdür (el-kuvvetü’l-fâile).

İbn Sina’ya gore metafiziğin ilk konusu varolan olması bakımından varolan olmaktadır.

Son derece muhtasar bir risaleden ibaret olan el-Akâidü’l-Adûdiyye, Gazzâlî sonrası dönem Eş’arî kelâmcılarından Adudüddin Îcî tarafından kaleme alınmıştır. Eş’arî okulunu diğer mezheplerden ayıran özelliklere işaret eden müellif, hiçbir temellendirme ve tasnife tabi tutmaksızın aynı zamanda ilk dönem kelâmının da konusu olan başlıca meselelere birer ikişer cümleyle değinmiştir.

Kuruluşundan başlayarak birçok konuda olduğu gibi devlet-tekke-medrese ilişkilerinin de bir denge içinde götürülmesini amaçlayan Osmanlılar, bunun için gerekli olan her türlü gayreti göstermişlerdir.

Filozofa göre var olanlar iki kısma ayrılır: (1) Tanrı, akıl/melek ve doğal nesneler gibi varlığı insanın irade ve fiiline bağlı olmayan varlıklar. (2) Varlığı insan irade ve fiili ile meydana gelen şeylerdir. İlk kısımdaki varlıklara ilişkin bilgiye teorik (nazarî) felsefe, ikinci grupta yer alan şeylere ilişkin bilgiye ise pratik (amelî) felsefe denir.

Gazzâlî’nin, bir yandan üç yüz kadar öğrenciye ders verip telif ve tasnif çalışmalarını sürdürürken diğer yandan kelâm, Bâtınîlik, felsefe ve tasavvuf üzerine araştırma ve incelemeler yaptığı ve elli dört yıllık kısa ömrüne fıkıhtan tasavvufa, kelâmdan mantık ve felsefeye, ahlaktan eğitime kadar geniş bir yelpaze oluşturan çeşitli alanlara dağılan dört yüz esere imza atması göz önünde bulundurulursa anlaşılır ki bu pek çok Alana yayılmış ilgi ve çalışmalar onun çok yönlü ve üretken bir alim olduğunu ortaya koymaktadır.