SORU: Birinci Köktürk Kağanlığı’nın İran ve Bizans’la olan ilişkileri ve bu ilişkide Soğdların rolü nedir?
CEVAP: • Bumın Kağan’ın ölümünden sonra yerine sadece birkaç ay hükümdarlık yapan oğlu Kara Kağan geçer. Kara Kağan’ın hastalanarak ölmesi üzerine Köktürk tahtına, vasiyeti gereği kardeşi Muhan Kağan (553-572) oturur. Bumın Kağan’ın kardeşi İştemi ise 576 yılına kadar merkeze bağlı olarak yabgu unvanı ile devletin batı kısmını idare etti. • İştemi’nin bütün faaliyetleri doğudaki kağanlık adına idi. Bu bize, Türk devletlerinin baştan beri yönetim olarak ikiye bölündüğünü göstermektedir. Merkezleşen doğu kısmının batı kısmına karşı üstünlüğü vardı. Doğuyu Bumın’ın oğlu Muhan, batıyı ise Bumın’ın kardeşi İştemi (552-576) yirmi yıldan fazla süre yönetti. • İştemi siyasetteki başarısı sayesinde kızını, Sasani hükümdarı I. Hüsrev Anuşirvan (531-579) ile evlendirir. Bu evlilik, bir bakıma Sasani hükümdarı ile Türkler arasındaki işbirliğinin pekiştirilmesi anlamına gelir. • Bu güç ortaklığıyla Köktürk orduları kuzeydoğudan, Sasani kuvvetleri de batıdan saldırıya geçerek Heftalitleri yıkar. Yıkılan Heftalit toprakları Köktürkler ve Sasanîler arasında paylaşılır, ancak bu paylaşma, Köktürkler ve Sasanîler arasında düzenli bir ilişkiyi getiremez, çünkü gerek İranlılar gerekse Türkler, yıkılan Heftalit İmparatorluğu toprakları üzerinde hak iddia ederler. • Maveraünnehir ve Fergana’nın bir kısmı, Kaşgar, Hoten ve Batı Türkistan’ın önemli şehirleri Köktürklere bağlanır. Böylece Heftalitlerin yönetimi altında ipek yolu ve ipek ticaretini ellerinde tutan Sogdlar, İştemi’nin yönetimi altına girer. • İştemi, Sasanîlerle Bizans’ın arasının iyi olmadığını Sogdlar aracılığı ile biliyordu. Gerçekte, İran ve Bizans 527’den itibaren sürekli savaş hâlindeydi. Heftalitleri yıkmak için başlayan Türk-İran dostluğu, bu ortamda süreklilik göstermez. • İran ve Bizans ile olan ipek ticaretini ellerine almak isteyen Sogd tüccarların entrikaları, ilişkilerin gerilemesine neden olur. Sogd tüccarlar, İran’da ipek ticareti ile uğraşma iznini elde etmek için İştemi’yi o ülkeye heyet göndermeye ikna ederler. Ticaret heyeti, Türklerin koruması altında Sogdlardan oluşuyordu. Sogd lider Maniakh başkanlığındaki heyetin getirdiği ipek, İranlılarca satın alınır, sonra da meydanda yakılır. Bundan, İranlılar, ipek ticaretinden elde edilecek geliri kendi ellerinde tutmakta kararlı oldukları sonucu çıkar. • İran’a Türklerin koruması altında ikinci heyet gönderilir. İpek ticareti konusunda bilinen ilk Türk heyeti, 563’te İstanbul’a ulaşır. Heyetin başında bulunan Sogd lider Maniakh, Bizansla dostluk kurarak Türk Kağanı İştemi’ye ipeği Bizans’a doğrudan satmasını tavsiye eder. • 568 yılı sonunda İstanbul’a ulaşan ve İmparator II. İustinianos’a Türk hakanının “İskit harfleri” ile yazılmış mektubunu sunan heyet, Bizanslılarca iyi karşılanır. • Türk-Bizans ilişkilerinde ticarî konular yanında siyasal konularda da yakınlık sağlanmıştır; çünkü Türklerin egemenliği altına aldığı Avar ve Heftalitler, Bizans’ın başına dertti ve sonuç da iki devleti yakınlaştıran ortak yandı. • Bizansla İştemi arasındaki diplomatik ilişki kısa zamanda meyvesini verir ve Bizansla Sasanîler arasında 20 yıl sürecek savaşlar böylece başlamış olur. • Köktürk Kağanlığı’nda asıl söz sahibi olanın Muhan Kağan ve onun yönettiği devletin doğu kısmıdır. Muhan Kağan döneminde kendisinin idare ettiği devlet, diğer devletlerin hepsinden büyük ve kuvvetli olmuştur.
