ORHON TÜRKÇESİ Dersi KÖKTÜRKLER soru cevapları:
Toplam 40 Soru & Cevap#1
SORU: II. Köktürk Kağanlığı’nın Kapgan yönetimi hakkında bilgi veriniz.
CEVAP: • İlteriş’in ölümünün ardından oğullarının yaşları küçük olduğu için, yerine kardeşi Kapgan (692- 716) geçer. Kapgan zamanında devlet daha da güçlenmiş, çağının en büyük kuvveti hâline gelmiş, bütün Türk boyları onun idaresine geçmiş ve Çin ile iyi ilişkiler kurulmuştur. • Ancak Çin’deki T’ang hanedanı, diğer yandan Kapgan’ı ortadan kaldırmanın yollarına bakıyordu. Bu amaçla, Köktürk ülkesinde daha önce birlikte hareket ettiği Türk boylarına hediyeler sunup unvanlar verdi. Bayırkular Çin’in oyununa gelerek isyan etti. • Yapılan savaşta Kapgan, zafer kazandı, fakat geri dönerken Bayırkuların reisi tarafından öldürüldü. • Kapgan’ın yerine vasiyeti gereği oğlu geçti ise de İlteriş’in oğlu Köl Tigin bu durumu kabul etmeyip ağabeyi Bilge Kağan’ı (716-734) tahta oturttu. • İlteriş’in iki oğlu, idareyi ele geçirince Kapgan’ın oğlunu ve kardeşlerini öldürdü. İdarede tam uyum içinde olan iki kardeş, Tonyukuk’un yardımını da gördü.
#2
SORU: I. Köktürk Kağanlığı’nın yıkılışından sonra, Türklerin Çin egemenliğindeki elli yılı nasıl geçmiştir?
CEVAP: • Çin egemenliğinde geçen elli yıllık süre zarfında Çin’in kuzey sınırlarına yerleşmiş olan Türkler, büsbütün örgütsüz değildiler. • Başlarında olan başbuğlar, Çinliler tarafından kabul edilmiş kimselerdi. Bu başbuğlardan birisi, Doğu Köktürk devletinin son hükümdarının soyundan gelen Kutlug (Ku-to-lu) adlı bir ‘şad’dı. • Kutlug, nihayet tahammül edemeyerek 681’de maiyetindeki bir kaç kişi ile beraber Çin Seddi’nin dışında kalan Yin-Şan (Çogay) dağlarına kaçar. • Bu önemli olay, başka Türk boylarının Kutlug’un arkasından giderek onun bu cesur hareketine güç katmasına sebep olur. • Bu boylar, Yin-Şan dağlarının vadilerinde, Çinlilerden gayet iyi saklanabilmişler ve günden güne artmışlardır. • Sadece askerî bir kişilik değil aynı zamanda devlet adamı olan Tonyukuk da Kutlug’un millî gayeleriyle coşarak, Türk devletini bir kez daha kurmak için onu sürekli teşvik etmiştir.
#3
SORU: Birinci Köktürk Kağanlığı’nın İran ve Bizans’la olan ilişkileri ve bu ilişkide Soğdların rolü nedir?
CEVAP: • Bumın Kağan’ın ölümünden sonra yerine sadece birkaç ay hükümdarlık yapan oğlu Kara Kağan geçer. Kara Kağan’ın hastalanarak ölmesi üzerine Köktürk tahtına, vasiyeti gereği kardeşi Muhan Kağan (553-572) oturur. Bumın Kağan’ın kardeşi İştemi ise 576 yılına kadar merkeze bağlı olarak yabgu unvanı ile devletin batı kısmını idare etti. • İştemi’nin bütün faaliyetleri doğudaki kağanlık adına idi. Bu bize, Türk devletlerinin baştan beri yönetim olarak ikiye bölündüğünü göstermektedir. Merkezleşen doğu kısmının batı kısmına karşı üstünlüğü vardı. Doğuyu Bumın’ın oğlu Muhan, batıyı ise Bumın’ın kardeşi İştemi (552-576) yirmi yıldan fazla süre yönetti. • İştemi siyasetteki başarısı sayesinde kızını, Sasani hükümdarı I. Hüsrev Anuşirvan (531-579) ile evlendirir. Bu evlilik, bir bakıma Sasani hükümdarı ile Türkler arasındaki işbirliğinin pekiştirilmesi anlamına gelir. • Bu güç ortaklığıyla Köktürk orduları kuzeydoğudan, Sasani kuvvetleri de batıdan saldırıya geçerek Heftalitleri yıkar. Yıkılan Heftalit toprakları Köktürkler ve Sasanîler arasında paylaşılır, ancak bu paylaşma, Köktürkler ve Sasanîler arasında düzenli bir ilişkiyi getiremez, çünkü gerek İranlılar gerekse Türkler, yıkılan Heftalit İmparatorluğu toprakları üzerinde hak iddia ederler. • Maveraünnehir ve Fergana’nın bir kısmı, Kaşgar, Hoten ve Batı Türkistan’ın önemli şehirleri Köktürklere bağlanır. Böylece Heftalitlerin yönetimi altında ipek yolu ve ipek ticaretini ellerinde tutan Sogdlar, İştemi’nin yönetimi altına girer. • İştemi, Sasanîlerle Bizans’ın arasının iyi olmadığını Sogdlar aracılığı ile biliyordu. Gerçekte, İran ve Bizans 527’den itibaren sürekli savaş hâlindeydi. Heftalitleri yıkmak için başlayan Türk-İran dostluğu, bu ortamda süreklilik göstermez. • İran ve Bizans ile olan ipek ticaretini ellerine almak isteyen Sogd tüccarların entrikaları, ilişkilerin gerilemesine neden olur. Sogd tüccarlar, İran’da ipek ticareti ile uğraşma iznini elde etmek için İştemi’yi o ülkeye heyet göndermeye ikna ederler. Ticaret heyeti, Türklerin koruması altında Sogdlardan oluşuyordu. Sogd lider Maniakh başkanlığındaki heyetin getirdiği ipek, İranlılarca satın alınır, sonra da meydanda yakılır. Bundan, İranlılar, ipek ticaretinden elde edilecek geliri kendi ellerinde tutmakta kararlı oldukları sonucu çıkar. • İran’a Türklerin koruması altında ikinci heyet gönderilir. İpek ticareti konusunda bilinen ilk Türk heyeti, 563’te İstanbul’a ulaşır. Heyetin başında bulunan Sogd lider Maniakh, Bizansla dostluk kurarak Türk Kağanı İştemi’ye ipeği Bizans’a doğrudan satmasını tavsiye eder. • 568 yılı sonunda İstanbul’a ulaşan ve İmparator II. İustinianos’a Türk hakanının “İskit harfleri” ile yazılmış mektubunu sunan heyet, Bizanslılarca iyi karşılanır. • Türk-Bizans ilişkilerinde ticarî konular yanında siyasal konularda da yakınlık sağlanmıştır; çünkü Türklerin egemenliği altına aldığı Avar ve Heftalitler, Bizans’ın başına dertti ve sonuç da iki devleti yakınlaştıran ortak yandı. • Bizansla İştemi arasındaki diplomatik ilişki kısa zamanda meyvesini verir ve Bizansla Sasanîler arasında 20 yıl sürecek savaşlar böylece başlamış olur. • Köktürk Kağanlığı’nda asıl söz sahibi olanın Muhan Kağan ve onun yönettiği devletin doğu kısmıdır. Muhan Kağan döneminde kendisinin idare ettiği devlet, diğer devletlerin hepsinden büyük ve kuvvetli olmuştur.
#4
SORU: I. Köktürk Kağanlığı’nın yazışma dili hakkında neler söylenebilir?
CEVAP: • Orhun yazıtlarının da yazısı olan Türk-Runik (Orhun, Köktürk) yazısının ne zaman düzenlendiği, hangi tarihten itibaren kullanıldığı kesin olarak bilinmemektedir. • Türklerin siyasî bir güç olarak ortaya çıkışları, I. Türk Kağanlığı ile VI. yy’ın ortalarında olmuştur, ancak bu Kağanlığa ait Türk dili ile yazılmış herhangi bir belge bulunmamaktadır. • 552 yılında kurulan I. Köktürk Kağanlığı döneminde resmî yazışma dilinin Türkçe olduğu şüphelidir. • Bu şüpheyi doğuran, Moğol Halk Cumhuriyeti’nin Arhangay (Kuzey Hangay) bölgesinde bulunan Köktürklerden kalma en eski yazıt olan Bugut yazıtıdır. • 581’de dikilen ve I. Köktürk Kağanlığı dönemini anlatan bu yazıt, Sogd alfabesi ile Sogdça yazılmıştır. Ancak bu, I. Kağanlık döneminde Türklerin resmî yazışma dilinin Sogdça olduğu anlamına gelmez. • Bizans kaynaklarında verilen bilgiye göre, 568 yılında İştemi’nin Bizans İmparatoru II. İustinianos’a elçilik heyetiyle “İskit harflerine” benzer harflerle yazılmış bir mektup gönderdiği söyleniyor. Bu bilgi, Bugut yazıtının yazıldığı dönemin öncesine aittir. • Ancak bugüne kadar İskit yazısı, bilim dünyasında bilinen bir yazı değildir. Onun için kaynaklarda geçen bu ifadenin altında başka gerçekler aranmalıdır. • Bir gerçek de Türklerin I. Kağanlık döneminde, yazışma dillerinin olmasıdır. Yalnız bu dilin Türkçe mi yoksa başka bir dil mi olduğu konusu halen gizemini korumaktadır.
#5
SORU: Çin kaynaklarında Köktürklerle ilgili ilk bilgiler nelerdir?
CEVAP: • Çin kaynaklarındaki bilgilere göre, Köktürklerin lideri Bumın Kağan (Çince kaynaklarda Tu-mın veya T’umen)’dır. • Bumın Kağan’ın siyasi bir güç olarak ortaya çıkışından birkaç yıl sonra Çin ile resmî ilişkilere girdiği anlaşılmaktadır, ancak o yıllarda Köktürkler, Avarlara (Ruan-ruanlar) bağımlıdır. • Bumın Kağan, Çin Seddi’nin kuzeyinde ipek ticaretiyle meşgulken bir yandan da Avarlara karşı başlatılan Tölis isyanını bastırır. Bu başarının getirisi, en az elli bin kişilik bir kuvvetin kendisine bağlanması olmuştur. • Tölis isyanını bastırdıktan sonra, yeteri kadar güçlendiğine inanan Bumın Kağan, Avar hükümdarının kızı ile evlenmek ister, ancak bu isteği reddedilir. Bunun üzerine Çin’deki Batı Wei hükümdarının kızıyla evlenir ve böylece ittifak Avarlara karşı Batı Wei ile kurulmuş olur. • Bumın Kağan, 552 yılında beklenmedik bir şekilde Avarlar üzerine baskın yapar ve onları mağlup eder. • Bumın Kağan’ın kazandığı bu zaferden sonra Köktürk Kağanlığı tam olarak bağımsızlığına kavuşmuş olur. • Yeni kurulan devletin batı kısımlarının idaresi, Bumın tarafından kardeşi İştemi’ye verilir. • Köktürk Kağanlığı’nın ilk hükümdarı Bumın hakkında Çin kaynakları 552 yılından sonra bilgi vermemektedir. Konuyla ilgili kaynaklar bundan, Bumın’ın devletin kuruluşundan hemen sonra öldüğü sonucunu çıkartmaktadır.
#6
SORU: Köktürk Kağanlığı’nın kurulması, Bilge Kağan yazıtında nasıl anlatılmaktadır?
CEVAP: Köktürk Kağanlığı’nın kuruluşu, II. Köktürk Kağanlığı döneminde yani Bumın Kağan’ın ilk devleti kurmasından yaklaşık 180 yıl sonra dikilen Köl Tigin Yazıtı doğu yüzü 1. satırı ile Bilge Kağan Yazıtı doğu yüzü 2. satırından itibaren, Bilge Kağan’ın ağzından anlatılmaktadır. Bu anlatım günümüz Türkçesiyle şöyledir: “Üstte mavi gök altta kara toprak yaratıldığında, ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış. İnsanoğullarının üzerinde atalarım dedelerim Bumın Kağan (ve) İştemi Kağan tahta oturmuş. Tahta oturarak, Türk halkının devletini, yasalarını yönetmiş düzenlemiş. Dört taraf hep düşman imiş, ordular sevk ederek dört taraftaki halkı hep almış, hep bağımlı kılmış. Başlılara baş eğdirmiş, dizlilere diz çöktürmüş.” (Talat Tekin, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988, s. 8-9 ve 36-37.)
#7
SORU: II. Köktürk Kağanlığı’nın yıkılışı nasıl gerçekleşmiştir?
CEVAP: • Orhun yazıtlarında da anlatılan parlak dönem fazla sürmez. 731 yılının ilkbaharında Köl Tigin vefat eder ve Bilge Kağan yalnız kalır. • İç çatışmalar Köktürk Kağanlığı’nın yıkılmasına neden olduğunda, II. Kağanlık görkeminin doruğundadır. • Bilge Kağan, vezirlerinden Mey-loçue tarafından zehirlenmiş ve 734 yılında ölmüştür. • Bilge Kağan’ın ölümünden sonra 10 yıl içinde tahta geçenlerin sayısı tahminlerin çok üstündedir. • Bununla birlikte, Kağanlığın yıkılışına yol açan en önemli etken, devletin başta gelen unsurları olan Basmıl, Karluk ve Uygurlar arasındaki iktidar çekişmesi olmuştur. • Bu çekişmeyi sonunda Uygurlar kazanmış ve 745’te II. Köktürk Devleti yıkılmıştır.
#8
SORU: II. Köktürk Kağanlığı’nın Bilge Kağan ve Köl Tigin yönetimi hakkında bilgi veriniz.
CEVAP: • Bilge Kağan ve Köl Tigin döneminde, tecrübeli devlet adamı Tonyukuk’un tavsiyeleri sonucu Çin ile iyi ilişkiler kurulmuştu. • Tonyukuk, Çin’e karşı saldırmanın uzun vadede bir yarar sağlamayacağını biliyordu. • Çin kaynaklarının verdiği bilgiye göre, genç Bilge Kağan, Tonyukuk’tan millete ev yaptırıp şehirler kurdurmayı ve Çin’deki dinlerden birinin kabulünü istemişti. • Bu istek, 745 yılından sonra Köktürklerin yerine Ötüken’e hâkim olan Uygurlar zamanında gerçekleşir. Yazıtlarda Tokuz-Oğuz adı ile geçen Uygurlar, kültürel bakımdan gelişmiş Türk boylarından biri olarak öbür Türklerden önce
#9
SORU: Tarihte Türk adının geçtiği ilk kaynaklar hakkında bilgi veriniz.
CEVAP: • Kaynaklar, Türk adının ilk kez Bizans coğrafyacısı Pomponius Mela’nın M.S. 43-44’te kaleme aldığı De situ orbis (= Dünyanın Tasviri) adlı eserinde zikredilmiş olabileceğini yazar. • Pomponius Mela, Azak Denizi’nin kuzeyindeki ormanlık bölgeyi “Turcae” diye anar. • VI. yy’da başka bir Bizans kaynağında aynı bölgede yaşayan halkların listesi verilirken “Tyrcae” şeklinde benzer bir ad geçer. • Üstelik V. yy’da, Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlarda ve daha da kuzeydeki ormanlık bölgelerde Türk dili konuşan halkların varlığı kesin olarak bilinmektedir. Mela’daki bilgi de bunu kanıtlamaktadır (Denis Sinor, “[Kök]Türk İmparatorluğunun Kuruluşu ve Yıkılışı” - Çeviren: Talât Tekin-, Erken İç Asya Tarihi, İletişim, İstanbul 2000, s. 385). • Diğer taraftan, kesin olarak bildiğimiz, ilk Türk devleti olan I. Köktürk Kağanlığı’nı oluşturan boyların 450’li yıllardan itibaren Moğolistan’da Altay Dağlarının güney eteklerini yurt edindikleri arkeolojik verilerle onaylanmıştır. • Tarihte “Türk” adını resmî devlet adı olarak ilk defa kullanan Köktürklerdir. Köktürklerin ortaya çıkışı 540’lı yıllardadır. • Söz konusu dönem için birinci derece kaynak olan Çin kaynaklarında da Türklerle ilgili bilgiler geçmektedir.
#10
SORU: Köktürk Kağanlığı’nın batı kanadında İştemi’nin ölümünden sonra neler yaşanmıştır?
CEVAP: • Köktürk Kağanlığı’nın batıya bağlı diğer kısmında İştemi’nin ölümünden (576) sonra onun yerine oğlu Tardu geçti. Tardu hakkındaki bilgiler, ancak 581 yılından sonradır. • Köktürklerin doğu ve batı kısımları arasındaki ilk anlaşmazlık, Nivar zamanında başladı. Bu ayrılığı Apa Kağan çıkarmıştı. • Kendisinin tahta geçemeyişiyle aile çekişmesine etkin şekilde katılmış, bunun için Batı bölgesi hükümdarı Tardu’dan yardım istemiş ve elde etmiştir. Tardu, onu Nivar’a karşı mücadelesinde büyük bir ordu ile desteklemiştir. • Apa Kağan, Nivar’ı tahtından edememiştir. Çünkü Nivar, Sui hanedanlığı döneminin Çin İmparatoru ve aynı zamanda kayınpederi olan Gav-dzu’dan yardım görmüştü. • Bunun üzerine Apa, eski koruyucusu Tardu üzerine yürümüş ve onu Sui sarayına sığınmak zorunda bırakmıştır. Böylece Apa Kağan, 583’te Batı Türklerinin devletini kurar ve devlet, yönetim açısından doğu ve batı diye ikiye de ayrılmış olur. • 587’de Nivar’dan sonra Doğu Türklerinin başına geçen Baga Kağan (587-88), bir sefer sırasında öldürülür. Kaynaklar bu seferin Batı Köktürk Kağanlığı’na karşı yapıldığını söyler.
#11
SORU: Orhun Yazıtlarında Bilge Kağan ve Köl Tigin dönemi nasıl anlatılmıştır?
CEVAP: Bu dönemi en iyi yansıtan sözler, Köl Tigin yazıtı, Doğu yüzü 29-30. ve Bilge Kağan yazıtı Doğu yüzü 23. satırlarda geçmektedir. Bu sözlerin günümüz Türkçesiyle ifadesi şu şekildedir: “Tanrı bağışlasın, ilahî lutfum olduğu için, kısmetim olduğu için ölecek halkı diriltip doyurdum. Çıplak halkı giyimli, yoksul halkı zengin kıldım; sayıca az olan halkı çoğalttım, güçlü devleti olandan, güçlü hakanı olandan daha iyi kıldım. Dört bucaktaki halkları hep (kendime) bağımlı kıldım, (Türk halkını) düşmansız kıldım. (Bu halkların) hepsi bana bağımlı oldular, bana hizmet ediyorlar. Bunca çalışıp çabalayıp kardeşim Költigin kendisi öylece vefat etti.” (Talat Tekin, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988, s. 16-17).
#12
SORU: II. Köktürk Kağanlığı’nın kuruluşu nasıl gerçekleşmiştir?
CEVAP: • Doğu Türklerinin 679 yılından beri sürdürdükleri bağımsızlık mücadelesi başarıyla sonuçlanır. Çin’e karşı yapılan başarılı savaşlar sonucu Kutlug Kağan, 682’de II. Köktürk Kağanlığı’nı kurar ve diğer bütün Türk boyları da böylelikle bağımsızlıklarına kavuşur. • Bundan dolayı Kutlug Kağan’a “halkı, milleti derleyip toplayan” anlamına gelen “İlteriş” unvanı verilir. • İlteriş, yazıtlarda söylendiği gibi ilk önce on yedi, sonra yetmiş, en son da yedi yüz kişilik kuvvetle, devletsiz ve kağansız kalmış, köle ve cariye olmuş, töresini kaybetmiş halkı, atalarının töresince yeniden düzene sokup örgütlemiştir. • İlteriş, akıllıca politikalar yürüterek Çin’de hapiste bulunan Tonyukuk’u kurtarıp yanına almıştır. • Zeki ve plancı bir kişiliğe sahip olan Tonyukuk, askerî işlerdeki başarısı ile tanınır. Tonyukuk, göreve gelir gelmez başkaldıran Oğuzlarla mücadeleye girişir; bunda da başarılı olur. Ağır yenilgiye uğrayan Oğuzlar gelip İlteriş Kağan’a tâbi olurlar. • Tonyukuk ilk olarak Ötüken’in zaptını istiyordu. Tonyukuk’un desteği ile 681 yılında bağımsızlık savaşına girişen İlteriş, ilk olarak Ötüken’i elde etmeye çalışır ve başarılı olur. • Tutsak edilen Türkleri kurtarmaya çalışan İlteriş, Çinlilerle on yedi kez, Kıtanlarla yedi kez, Oğuzlarla beş kez savaşmış, Türgişlerle yaptığı savaşta 691 yılında ölmüştür.
#13
SORU: Birinci Köktürk Kağanlığı’nın yıkılışı nasıl gerçekleşmiştir?
CEVAP: • Doğu Köktürk Kağanlığı, 630 yılında kişisel çekişmeler sebebiyle yıkılır ve kağan Çin’e götürülür. • Aynı yıllarda Batı Türklerinin başında Tung adlı güçlü bir hükümdar vardır. Onun döneminde Tarım havzası, Fergana vadisi ve Afganistan’ın bazı kısımları ile İndus vadisi Türk yönetimi altında idi. • Karluk Türklerinin önayak olmasıyla isyan edilir ve Tung Yabgu öldürülür. • Onun ölümünden sonra Türklerin egemenliğindeki bölgeler Çin’e geçmeye başlar. 659’da Çin tarafından işgal edilmesiyle Batı Köktürk Kağanlığı da tarihe karışır. • Kağanlıkları yıkılınca yüz binlerce Türk, Çin’e sığınır. Çin’de muhtelif eyaletlere yerleştirilmiş bazı Köktürk beyleri, T’ang hanedanı (618-907) sarayında muhafızlık rütbesi alır.
#14
SORU: Köktürk Kağanlığı’nın Taspar Kağan yönetimi hakkında bilgi veriniz?
CEVAP: • Muhan 572’de ölmeden önce, oğlu Ta-lo-pien’in yerine kardeşi Taspar’ın tahta geçmesini vasiyet etmişti. Sogdça Bugut yazıtında Taspar (572- 581) olarak geçen bu kağan, devleti daha da ileri götürmek için çalışmıştır. • Taspar, Güney sınırındaki Çin devletlerine hükmetmiş; ancak sahip olduğu güce rağmen yanlış devlet politikaları izlemiştir. • Taspar’ın en önemli özelliği, Budizme eğilim göstermesidir. Yağmalar sırasında ele geçirilen bir Budist rahibin etkisinde kalarak ülkesinde Budist tapınağı yaptırmış ve sonrasında 575 yılında Buda’nın vaazlarının konu edildiği “Nirvanasutra” adlı kitabı, Çinceden Türkçeye çevirtmiştir. • Ne yazık ki bugün, Çin kaynaklarından alınan bilgilerle verdiğimiz bu son bilgiyi doğrulayacak hiçbir kanıta sahip değiliz; yani söz konusu kitap ele geçirilememiştir. Bütün bunlarla beraber, Taspar Kağan’ın Budizmi kabul ettiğine dair herhangi bir bilgiye de sahip değiliz. • Taspar da ölmeden önce kendisinden sonra kimin tahta geçeceğini bildirmişti. Son olarak vasiyetinde de yanıldı. • Taspar, oğlu Ta-lopien’i devletin idaresine getirdi. Ancak Ta-lo-pien (Apa Kağan) fazla kalmadı. Onun yerine hemen Taspar’ın oğlu Anlo, kağan oldu. Fakat Anlo’nun ülke içinde kontrolü sağlayamaması nedeni ile devlet adamları Nivar (582-587)’ı kağan yaptılar.
#15
SORU: Tonyukuk’un Çin siyaseti hakkında neler söylenebilir?
CEVAP: • Bilge Kağan, Tonyukuk’tan millete ev yaptırıp şehirler kurdurmayı ve Çin’deki dinlerden birinin kabulünü ister. • Ancak Tonyukuk, “Çinliler bizden sayıca yüz defa çoktur. Biz buna rağmen onlara karşı gelecek isek çayır ve suyun ardından gitmemiz, av ile geçinmemiz ve çadırlarda oturmamız gerekir. Güçlü olunca ilerleriz, yoksa geri çekiliriz, saklanırız. Çinliler çoktur ama her yerde savaşamazlar. Duvarlarla çevrili şehirlerde oturdukları için çabuk esir olurlar. Ayrıca Burkan ve Lao-tse dini insanı yumuşak ve zayıf yapar.” diyerek bu isteği reddeder. • (Tonyukuk’un Çin kaynaklarında geçen sözleri için bkz.: O. Franke, Geschichte des Chinesischen Reisches II, s. 441). • Tonyukuk’a göre, Türkler sayıca pek az olduklarından kimliklerini koruyabilmelerinin tek şartı, “suları ve otlakları izlemek” ve sürekli yerleşim merkezleri kurmamaktır. Ona göre Türkler kendi eski gelenek ve göreneklerini değiştirecek olurlarsa yenilebilirler ve Çinlilerin egemenliği altına tekrar girerler.
#16
SORU:
Kaynaklara göre Türk adı ilk kez nerede geçmektedir?
CEVAP:
Kaynaklar, Türk adının ilk kez Bizans coğrafyacısı Pomponius Mela’nın M.S. 43-44’te kaleme aldığı De situ orbis (= Dünyann Tasviri) adlı eserinde zikredilmiş olabileceğini yazar.
#17
SORU:
“Turcae” olarak adlandırılan bölge nerededir?
CEVAP:
Pomponius Mela, Azak Denizi’nin kuzeyindeki ormanlık bölgeyi “Turcae” diye anar.
#18
SORU:
Tarihte "Türk" adını resmi devlet adı olarak ilk defa kullanan Köktürklerin ortaya çıkışı ne zamandır?
CEVAP:
Tarihte "Türk" adını resmi devlet adı olarak ilk defa kullanan Köktürklerin ortaya çıkışı 540'lı yıllardır.
#19
SORU:
Köktürk Kağanlığı'nın tam bağımsızlığına kavuşması nasıl gerçekleşmiştir?
CEVAP:
Bumın Kağan, 552 yılında beklenmedik bir şekilde Avarlar üzerine baskın yapar ve onları mağlup eder. Bumın Kağan'ın kazandığı bu zaferden sonra Köktürk Kağanlığı tam bağımsızlığını kazanmış olur.
#20
SORU:
Köl Tigin Yazıtı ne zaman dikilmiştir?
CEVAP:
Köl Tigin Yazıtı Bumın Kağan'ın ilk devleti kurmasından 180 yıl sonra, yani II. Köktürk Kağanlığı döneminde dikilmiştir.
#21
SORU:
Muhan'ın tahta oturur oturmaz ilk yaptığı nedir?
CEVAP:
Muhan, tahta oturur oturmaz askerî harekâta girişti.Önce Avarların son birliklerini yok etti; sonra doğuda Kıtanlar yenip kuzeyde Kırgızları kendine katarak, batıda Heftalitleri (Akhunlar) yenilgiye uğrattı.
#22
SORU:
İştemi'nin siyasetteki başarısı nelere yol açmıştır?
CEVAP:
İştemi siyasetteki başarısı sayesinde kızın, Sasani hükümdar I. Hüsrev Anuşirvan (531-579) ile evlendirir. Bu evlilik, bir bakma Sasani hükümdar ile Türkler arasndaki işbirliğinin pekiştirilmesi anlamına gelir. Bu güç ortaklığıyla Köktürk orduları kuzey-doğudan, Sasani kuvvetleri de batıdan saldırıya geçerek Heftalitleri yıkar. Yıkılan Heftalit toprakları Köktürkler ve Sasanîler arasında paylaşılır, ancak bu paylaşma, Köktürkler ve Sasanîler arasnda düzenli bir ilişkiyi getiremez, Çünkü gerek İranlılar gerekse Türkler, yıkılan Heftalit İmparatorluğu toprakları üzerinde hak iddia ederler. Maveraünnehir ve Fergana’nın bir kısmı, Kaşgar, Hoten ve Batı Türkistan’ın önemli şehirleri Köktürklere bağlanr. Böylece Heftalitlerin yönetimi altında ipek yolu ve ipek ticaretini ellerinde tutan Sogdlar, İştemi’nin yönetimi altına girer.
#23
SORU:
Muhan Kağan döneminde Köktürk Kağanlığı'nın sınırları nereleri kapsar?
CEVAP:
Yaplan fetihlerle Köktürk Kağanlığı’nın sınırları, güneyde Çin Seddi’nden kuzeyde Buz Denizi’ne, doğuda Kore’den batıda Karadeniz’e kadar uzanmış, Orta Asya’y bir uçtan bir uca kaplamıştı.
#24
SORU:
Köktürklerden kalma en eski yazıt nedir?
CEVAP:
Köktürklerden kalma en eski yazıt Moğol Halk Cumhuriyeti’nin Arhangay (Kuzey Hangay) bölgesinde bulunan Bugut yazıtıdır.
#25
SORU:
Bugut Yazıtı hangi dilde yazılmıştır?
CEVAP:
Bugut Yazıtı Sogd alfabesi ile Sogdça yazılmıştır.
#26
SORU:
Taspar Kağan'ın en önemli özelliği nedir?
CEVAP:
Taspar’n en önemli özelliği, Budizme eğilim göstermesidir. Yağmalar sırasında ele geçirilen bir Budist rahibin etkisinde kalarak ülkesinde Budist tapınağı yaptırdı ve sonrasında 575 yılında Buda’nın vaazlarının konu edildiği “Nirvanasutra” adlı kitabı, Çinceden Türkçeye çevirtti. Ne yazık ki bugün, Çin kaynaklarından alınan bilgilerle verdiğimiz bu son bilgiyi doğrulayacak hiçbir kanıta sahip değiliz; yani söz konusu kitap ele geçirilememiştir.
#27
SORU:
Köktürklerin doğu ve bat kısımları arasındaki ilk anlaşmazlık ne zaman başlamıştır?
CEVAP:
Köktürklerin doğu ve bat kısımları arasındaki ilk anlaşmazlık Nivar zamanında başladı.
#28
SORU:
Türklerle Çinliler arasındaki ilk temaslar ne zaman başlamıştır?
CEVAP:
Türklerle Çinliler arasındaki ilk temaslar, Türklerin Avarların yönetimi altındayken başlamıştır.
#29
SORU:
Sui yıllıklarında Türk siyaseti hakkında neler anlatılmaktadır?
CEVAP:
Sui yıllıklarına göre
“Türkler yan yana barış içinde yaşamaktansa birbirlerini yok etmeyi tercih ederler. Birbirine düşman olan ve öldüren binlerce on binlerce klandan oluşurlar.”
#30
SORU:
Doğu Köktürk Kağanlığı ne zaman ve neden yıkılılır?
CEVAP:
Doğu Köktürk Kağanlığı, 630 yılında kişisel çekişmeler sebebiyle yıkılır ve kağan Çin’e götürülür.
#31
SORU:
Batı Köktürk Kağanlığı ne zaman ve neden yıkılır?
CEVAP:
Batı Köktürk Kağanlığı 659'da Çin tarafından işgal edilmesiyle tarihe karışır.
#32
SORU:
Türkler Çin egemenliğinde kaç yıl geçirmiştir?
CEVAP:
Türkler Çin egemenliğinde 50 yıl geçirmiştir.
#34
SORU:
II. Köktürk Kağanlığın'nın kuruluşu nasıl gerçekleşmiştir?
CEVAP:
Doğu Köktürk devletinin son hükümdarının soyundan gelen bir ‘şad’ olan Kutlug, nihayet tahammül edemeyerek 681’de maiyetindeki bir kaç kişi ile beraber Çin Seddi’nin dışında kalan Yin-Şan, - yazıtlarda geçen adı ile Çogay- dağlarına kaçar. Bu önemli olay, başka Türk boylarının Kutlug’un arkasından giderek onun bu cesur hareketine güç katmasına sebep olur. Bu boylar, Yin-Şan dağlarının vadilerinde, Çinlilerden gayet iyi saklanabilmişler ve günden güne artmışlardır. Doğu Türklerinin 679 yılından beri sürdürdükleri bağımsızlık mücadelesi başarıyla sonuçlanır. Çin’e karşı yapılan başarılı savaşlar sonucu Kutlug Kağan, 682’de II. Köktürk Kağanlığı ’nı kurar ve diğer bütün Türk boylar da böylelikle bağımsızlıklarına kavuşur.
#35
SORU:
Türklerin Ötüken'e yerleşmesi nasıl olmuştur?
CEVAP:
Tonyukuk, Çin’de büyümüş , Çin terbiyesi alarak Çin’in politikalarını öğrenmişti. Çin’in entrikalarıyla Türklerin başa çıkamayacağını bildiği için daima Çin’den uzakta bulunan bir Türk ili düşünmüş , bunun için de Ötüken’i göstermiştir. Tonyukuk’un desteği ile 681 yılında bağımsızlık savaşına girişen İlteriş , ilk olarak Ötüken’i elde etmeye çalışır ve başarılı olur.
#36
SORU:
İlteriş ne zaman ölmüştür?
CEVAP:
Tutsak edilen Türkleri kurtarmaya çalışan İlteriş , Çinlilerle on yedi kez, Kıtanlarla yedi kez, Oğuzlarla beş kez savaşmış, Türgişlerle yaptığı savaşta 691 yılında ölmüştür.
#37
SORU:
Köktürk Devleti'nde Kapgan Kağan' döneminin önemi nedir?
CEVAP:
Kapgan zamanında devlet daha da güçlenmiş, çağının en büyük kuvveti hâline gelmiş, bütün Türk boyları onun idaresine geçmiş ve Çin ile iyi ilişkiler kurulmuştur.
#38
SORU:
Tonyukuk'a göre Türklerin milli kimliklerini koruyabilmeleri ne ile mümkündür?
CEVAP:
Tonyukuk'a göre Türklerin milli kimliklerini koruyabilmelerinin tek şartı, “sular ve otlaklar izlemek” ve sürekli yerleşim merkezleri kurmamaktır. Ona göre Türkler kendi eski gelenek ve göreneklerini değiştirecek olurlarsa yenilebilirler ve Çinlilerin egemenliği altına tekrar girerler.
#39
SORU:
Yapılan pek çok savaşta ordunun kumandasında büyük yararlıklar gösteren Köl Tigin ne zaman vefat etmiştir?
CEVAP:
731 yılının ilkbaharında.
#40
SORU:
Bilge Kağan nasıl ölmüştür?
CEVAP:
Bilge Kağan, vezirlerinden Mey-loçue tarafından zehirlenmiş ve 25 Kasım 734 yılında ölmüştür.