TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ Dersi Ekler ve Yardımcı Sesler soru detayı:
SORU:
Dilimizdeki eklerin kısmen değişken ekler olması durumu nedir kısaca açıklayınız.
CEVAP:
Şimdiki zaman eki –(X)yor’da kısmi bir uyum vardır. Ekin başındaki dar ünlü, ünlü uyumlarına bağlı olarak değişirken son hecedeki /o/ ünlüsü tek biçimlidir:
yap-ıyor, gel-iyor, ol-uyor, gül-üyor
Türkçe kökenli kelimelerde ilk hece dışında /o/ ünlüsü bulunmaz. Şimdiki zaman eki –(X)yor, -X yorı-r biçiminde zarffiil eki + yorı- yardımcı fiili + geniş zamanın birleşmesinden türemiştir. Anadolu ağızlarında ve konuşma dilinde çok farklı biçimlerine rastlanan bu ekin standart dilde sadece ilk ünlüsü değişir. Şimdiki zaman eki Türkçenin; eklenmede vurgunun sona kayması, ilk hece dışında /o/ bulunmaması, ünlü uyumları gibi yapısal özelliklerine ters düşmektedir. Ancak tam da bu yapısal özelliklerin zorlamasıyla kısalmaya devam etmektedir. Bugün 2 ve 3. kişilerde, konuşma dilinde yapıyo, yapıyosun gibi biçimler alışılmıştır. 1. kişi eklerinden önce /r/’siz biçimler henüz ağız özelliği olarak kabul
edilmekte ancak standart söyleyişte kabul görmemektedir:
*yapı-yo-m *yapı-yo-z
yap-ıyosun yap-ıyosunuz
yap-ıyo yap-ıyolar
Sınırlı sayıda örnekte kısmi uyum görülen eklerden biri de –Daş ekidir. Ekin ünsüzü uyuma girerken ünlüsü tek biçimli olmaktadır:
yol-daş, meslek-taş, kardeş < karın-daş, yurt-taş.