CEVAP:

Doğrudan siyasî denetim denince anlaşılması gereken, parlamentonun bir başka kuruma veya devlet organına gerek duymadan kendi genel kuru- lunu veya komisyonlarını kullanarak idâreyi denet- lemesi anlaşılır. Bu tür siyasî denetim, Cumhurbaş- kanlığı sisteminde altı biçimde gerçekleşmektedir. Bunlar sırasıyla; yazılı soru, genel görüşme, meclis araştırması, meclis soruşturması, dilekçe komisyo- nu aracılığıyla yapılan siyasî denetim ve insan hak- ları inceleme komisyonu aracılığıyla yapılan siyasî denetimdir.

Yazılı Soru: Anayasanın 98. maddesinin V. fıkrasına göre yazılı soru, Yazılı soru, yazılı ola- rak en geç on beş gün içinde cevaplanmak üzere milletvekillerinin, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlara yazılı olarak soru sormalarından ibarettir Soruya ilişkin geniş düzenleme, henüz TBMM İç Tüzüğünde yapılmamıştır.

Genel Görüşme: Anayasamızın 98’inci madde- sinin III. fıkrasına göre genel görüşme, “Genel gö- rüşme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda görüşülmesidir. Genel görüşme ile ilgili geniş düzenleme, TBMM İç Tüzüğünün 101., 102. ve 103 maddelerinde yer almaktadır.

Meclis Araştırması: Anayasamızın 98’inci maddesinin II. fıkrasına göre, “meclis araştırması, belli bir konuda bilgi edinilmek için yapılan ince- lemeden ibarettir”. Meclis, kurduğu komisyonlar aracılığıyla araştırmalar yapar. Araştırma komisyo- nunun hazırladığı rapor, genel kurulda görüşülür ve tartışılır. TBMM İç Tüzüğü’nün 105. maddesi- ne göre devlet sırları ile ticari sırlar, Meclis araştır- ması kapsamının dışında kalır.

Meclis Soruşturması: Anayasanın 98’inci maddesinin IV. fıkrasına göre, “Meclis soruşturma- sı, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hak- kında Anayasanın 106. maddesinin beşinci, altıncı ve yedinci fıkraları uyarınca (görevleriyle ilgili suç işledikleri iddiasıyla) yapılan soruşturmadan iba- rettir. Ayrıca, Anayasanın 105. Maddesine göre, Cumhurbaşkanı hakkında, bir suç işlediği iddiasıy- la Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının salt çoğunluğunun vereceği önergeyle soruşturma açılması istenebilir. Meclis, önergeyi en geç bir ay içinde görüşür ve üye tamsayısının beşte üçünün gizli oyuyla soruşturma açılmasına karar verebilir. Aslında bu hüküm de bir başka meclis soruştur- masıdır.

TBMM İç Tüzüğünde, meclis soruşturmasının her iki biçimi hakkında henüz bir düzenleme ya- pılmamıştır.

Dilekçe Komisyonu Aracılığıyla Yapı- lan Siyasî Denetim: Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin idâre üzerinde uyguladığı siyasî de- netim, sadece milletvekillerinin isteğiyle olmaz. Bunun yanında, yönetilenlerin veya daha kibar deyimiyle idârî faaliyetlerden yararlananların TBMM’ne dilekçeyle başvurmaları, bir başka de- yişle dilekçe haklarını kullanmaları durumunda da idâre denetlenmektedir.

Bilindiği gibi Anayasamızın 74’üncü madde- sine göre “vatandaşlar ve karşılıklılık esası gözetil- mek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında yetkili makamlara ve TBMM’ne yazı ile başvurma hakkına sahiptir”. Dilekçe hakkının kullanılması ile ilgili olarak TBMM’ne yapılacak başvuruları inceleyecek bir Dilekçe Komisyonu kurulmuştur.

3071 sayılı Dilekçe Hakkının Kullanılmasına Dair Kanunun 8. maddesine göre; Türkiye Büyük Millet Meclisine gönderilen dilekçelerin, Dilekçe Komisyonunda incelenmesi ve karara bağlanması altmış gün içinde sonuçlandırılır. İlgili kamu ku- rum veya kuruluşları Türkiye Büyük Millet Meclisi Dilekçe Komisyonunca gönderilen dilekçeleri otuz gün içinde cevaplandırır. İnceleme ve karara bağla- manın esas ve usûlleri Türkiye Büyük Millet Mec- lisi İçtüzüğünde gösterilir. Dilekçe komisyonu, gö- revleri ile ilgili olarak, kamu kurum ve kuruluşları, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ile özel kuruluşlardan her türlü bilgi ve belgeyi almak, ilgilileri çağırıp bilgi almak, idârî denetimin yapıl- masını istemek, bilirkişi görevlendirmek ve yerinde inceleme yapmak yetkisine sahiptir. Bu yetkinin kullanılması durumunda kamu kurum ve kuruluş- ları ile kamu personeli, talep edilen bilgi ve belgeyi vermek, idârî denetimi yapmak ve yerinde incele- me için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür.

Dilekçe komisyonunun kendisine gelen dilek- çeler üzerine nasıl inceleme yapacağı, TBMM İç Tüzüğü’nde ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir.

Buna göre verilen dilekçe iki aşamada incelenir. Dilekçe Komisyonu Başkanlık Divanı dilekçeleri İçtüzüğün 116’ncı maddesinde belirtilen kriterle- re göre eler. Dilekçe Komisyonu Başkanlık Divanı, kanun olarak düzenlenmesinde yarar olan dilekçe- lerin birer örneğini TBMM Başkanlığına ve Cum- hurbaşkanlığına bilgi olarak gönderir. Diğer dilek- çeler Komisyon Genel kurulunda görüşülüp karara bağlanır (İçtüzük, md.118). Bu kararlar dilekçe sahiplerine ve ilgili bakanlıklara bildirilir (İçtüzük, md.119). Bakanlar, 30 gün içinde Dilekçe Komis- yonunun kararı hakkında yaptığı işlemi Komisyon Başkanlığına bildirir. Dilekçe Komisyonu, bunlar- dan gerekli gördüklerini TBMM’de görüşülmesini isteyebilir (İçtüzük m.275).

Dilekçe Komisyonunun dilekçeler üzerine aldı- ğı kararların herhangi bir bağlayıcı gücü olamaz. (Gözler, 2009, s.805).

Bazı dilekçeler, esasa girilmeksizin reddedilir. Bunlar:

• Dilekçenin konusu yargı organları tarafın- dan karara bağlanması gereken bir konu ise,

• Dilekçenin konusu olan husus, hali hazırdayargı mercilerince incelenmekte ise,

• Dilekçenin konusu, yasal düzenleme gerek- tiren bir konu ise,

  Dilekçe ile ilgili hala gidilmesi gereken idârî yollar var ve bu yollar tüketilmemiş ise, dilekçe reddolunur. Ret kararına karşı itiraz hakkı vardır.

  Esas hakkında verilen kararın bir örneği dilekçe sahibine, diğer örneği de ilgili idârî merciine bil- dirilir. İdâreye tebliğ edilen bu karar bağlayıcı de- ğildir.

  TBMM İnsan Hakları İnceleme Komisyo- nu: 5 Aralık 1990 tarih ve 3686 sayılı Kanun ile “TBMM İnsan Hakları İnceleme Komisyonu” kurulmuştur. Bu Komisyonda TBMM’deki siyasî parti grupları üye sayıları oranında temsil edilir. Bu komisyona, diğer görev ve yetkileri yanında, “insan haklarının ihlâle uğradığına dair ilgili başvuruları incelemek veya gerekli gördüğü hâllerde ilgili mer- cilere iletmek” görev ve yetkisi verilmiştir. Komis- yon, kamu ve özel kurum ve kuruluşlarda inceleme yapmak ve bunlardan bilgi istemek yetkisine sahip- tir (Gözler, 2009, s.805).

  Komisyon hazırladığı raporları TBMM Baş- kanlığına sunmakta, bu raporlar Genel Kurul gün- demine alınıp okunmakta ve üzerinde görüşme açılabilmektedir. Keza, 3686 sayılı Kanun’un 6. maddesine göre Komisyon raporları Cumhurbaş- kanlığına ve oradan da ilgili bakanlıklara gönde- rilmektedir. TBMM Başkanlığı kovuşturma açıl- ması için Komisyon raporunu ilgili mercilere de gönderebilmektedir. Ancak TBMM İnsan Hakları İnceleme Komisyonu’nun “etkili bir başvuru yeri” olmadığı, “Meclis içi işlev”e yönelik olduğu belir- tilmektedir (Gözübüyük-Tan, 1998, s.747).