SORU: Evliya Çelebi’nin XVII. yüzyıl Türk lehçeleri hakkında verdiği bilgilerden kısaca bahsediniz.
CEVAP: XVII. yüzyılda hem Osmanlı toprakları hem de başka yerlerdeki diller hakkında en ayrıntılı bilgiyi Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde bulmaktayız. Evliya hem yabancı dilleri anlatmış hem de Türkçenin ağızları ve lehçeleri hakkında çok önemli bilgiler vermiştir. Seyahatname’de en bol dil malzemesi bugün Azerbaycan Türkçesi dediğimiz lehçe hakkında verilmiştir. Evliya’nın tabiriyle o lehçe Türkmencedir. Evliya’nın o ağız için verdiği dil malzemesi Hayati Develi tarafından incelenmiştir. Develi, oradaki malzemenin dilini “Azerbaycan Türkmen Ağzı” olarak adlandırmıştır. Evliya Çelebi, Türk dilinin Nogay ve Kırım Tatar lehçelerini de eserinde anlatmıştır. Hem bunlar için özel bölümlerde kelime listeleri vermiş, hem de yeri geldikçe muhtelif bölümlerde örnekler göstermiştir. Verdiği Tatarca kelime listesini Akmescid’de derlemiştir. Evliya, Tatarca ve Nogaycanın da çeşitli ağızları olduğunu ve kendisinin bunların pek çoğunu bildiğini söyler. Bazı örnekler verir: pir ‘1’, ikiz ‘2’, üş ‘3’, tört ‘4’, beş ‘5’, altı ‘6’, ceti ‘7’, ‘sekiz’, ‘tokuz’ 9, on ‘10’; caradan ‘Allah’, batır cigit ‘bahadır yiğit’, tuvalar yasadım ‘du’alar yapdım’, aytım bar aytayım ‘sözüm var söyleyim’, aşıkman ‘acelene etme?’ Evliya Çelebi bazı kitabeleri Çağatay Türkçesiyle yazılmış diyerek kaydetmiştir.
