SORU: Gazzâlî’nin filozofları tenkitte bulunduğu âlemin kıdemi (ezelîlik) meselesinde kullandıkları kıdem terimini hangi anlamda kullanmışlardır?
CEVAP: Filozofların âlemin kıdemi (ezelîlik) meselesinde kullandıkları kıdem terimini Tanrı’nın kadîm oluşuyla hiçbir zaman özdeş görmemişlerdir. Filozoflara göre âlemin kıdemi demek, ilk olarak âlem sudur (taşma) bağlamında varlığa getirilirken âlemden önce zamanın bulunmamış olmasıdır. Çünkü onlara göre kıdem bir şeyin zamanla öncelenmemiş olması demektir. Filozoflara göre zaman hareketin birimidir. Hareket ise varlığa gelmiş varlığın bir özelliğidir. Varlık henüz varlığa gelmemiş iken, hareketten ve zamandan söz etmek mümkün olmadığından, âlemin ilk varlığa gelişi bu anlamda kadîmdir. Bu ifadelerinin yanında Allah kadîm bi’z-zat (kıdemi zatından) tır. Âlem ise kadim bi’z-zaman (âlemin kıdemi zaman itibariyledir) dır. Burada da Gazzâli’nin ifade ettiği anlamda Tanrı’nın kadîm sıfatını âleme verme gibi bir anlam yoktur.