ORTAÇAĞ FELSEFESİ II Dersi İBN RÜŞD: VARLIK VE BİLGİ ANLAYIŞI soru detayı:

CEVAP:

Filozofun problemi ele alışında “heyûlâni akıl”
ismi hep aynı kaldığı halde, “faal akıl” yerine ayrık akıl ve
ayrık sûret, “ittisâl” yerine de akletme ve yükselme
terimlerini kullanması dikkat çekicidir. Bu durum onun
“ittisâl”i bir hiyerarşik yetkinlik ve ayrık sûretlerin idrâki
olarak anladığını göstermektedir. İnsan nefsinin güçleri
arasında bir sıradüzeni (hiyerarşi) ve bir tür madde-sûret
ilişkisi olup birbirlerini yetkin hale getirirler. Buna göre
sözgelimi hayal gücü, ortak duyuda bulunan duyulur
sûretleri idrâk edip onları imaj (hayâlî suretler) durumuna yükselterek yetkinlik kazanmış olur. Aynı şekilde “fiil
halindeki akıl” hayalî sûretleri idrâk eder ve onları daha
yetkin bir aşamaya yükselterek akledilir sûretler haline
getirir ve bu arada kendisi de yetkinleşir. Sözü edilen bu
ilişkiyi bir yönüyle “varoluş ittisâli”, bir yönüyle de “idrâk
ittisâli” diye adlandıran İbn Rüşd, aynı ilişkinin edilgin akıl
ile etkin akıl arasında da bulunduğunu ve bu sayede her
ikisinin de da- ha yetkin hale geldiğini savunur. (Sarıoğlu,
2006, 126 vd.)
Ona göre etkin akıl, ta başından itibaren insanla yani edilgin
akılla “varoluş ittisâli” içindedir; fakat insanın ilk yetkinliği
olan edilgin aklı güç halinden fiil alanına çıkardığı için
sanki ondan ayrı bir şeymiş gibi görünür. Oysa bu iki akıl
arasındaki ittisâl, fail-eser ilişkisinden çok madde-sûret
olan ilişkisi (ittisâli) gibidir. Etkin akıl, edilgin aklın güç
halinden fiil alanına çıkarak yetkinleşmesini, yalnızca etkin
sebep olarak değil, daha çok sûret ve gâye sebep olarak
sağlar. Çünkü her yeni sûret aynı zamanda, daha yetkin bir
başka sûreti kabul edecek olan bir imkânı ifade eder; fakat
bu durum sonsuzca sürüp gitmez ve son yetkinlik olarak
maddî ol- mayan bir sûretin kabul edilmesiyle sona erer.
İşte bu anlamda edilgin aklın son yetkinliği “fa‘âl akıl”
olmaktadır.