CEVAP: II. Abdülhamid Dönemi’nde teşkilat bakımından gelişme gösteren ancak kurumsal saygınlık bakımından aşınmalara uğrayan diğer bir devlet organı da Hariciye Nezareti’ydi. Özellikle Tercüme Odası ile başta geleceğin sadrazamları olmak üzere birçok devlet ricalini yetiştiren kurum, “devr-i istibdad” da yetkilerin Yıldız’da toplanması sonucunda icra değil, tipik bir istişare organına dönüşmüştür. Saltanatının ilk yıllarında gerek Rumeli’de gerekse Akdeniz’in batısı ve doğusunda önemli toprak kayıpları yaşayan Abdülhamid, dış politika inisiyatiflerini tamamen Yıldız mahreçli bir konuma çekerken Hariciye ricalini de bu şablona uyum sağlayacak kişilerden olufşturmuştur. Örneğin Berlin Elçiliğinden Hariciye Nazırlığı’na tayin edilen Ahmed Tevfik Paşa, bu kurgunun mükemmel bir yansımasıydı. Ömrünün büyük bir kısmını diplomasi mesleğine vakfeden Paşa, neme lazımcı tutumuyla başında bulunduğu nezarete İstanbul’daki büyükelçiliklerle saray arasında pürüzsüz bir tampon bölge statüsü kazandırmıştı. Nezaret her ne kadar Tevfik Paşa ve Müsteşar Naum Paşa gibi pasif idareciler elinde ikinci plana düşürülmüşse de saray yine de işini şansa bırakmayarak saray ile yak›nlığı büyükelçilik raporlarına kadar yansıyan Mehmet Nuri Bey’i Mektubi Hariciye Kaleminin başına getirerek kurum içinde sıkı bir denetleme mekanizması oluşturmuştu.